Newsroom Team Ενας αρκετά διαδεδομένος μύθος θέλει την ελληνική κοινωνία να «συναινούσε» έστω και παθητικά στη δικτατορία. Φέρνει ως απόδειξη το γεγονός ότι δεν αναπτύχθηκε εξαρχής ένα μεγάλο και καταλυτικό αντιδικτατορικό κίνημα, οι δε αντιδικτατορικές οργανώσεις αποτελούσαν για μεγάλο διάστημα μάλλον αποκομμένες πρωτοπορίες.
Του Χριστόφορου Βερναρδάκη
Κατά την εκδοχή αυτή, η δικτατορία ενίσχυσε σημαντικά τον «μικροαστικό ατομικισμό» και κατάφερε έτσι να κρατήσει «χαμηλά» τις κοινωνικές αντιδράσεις, αφού στο πεδίο της οικονομίας εμφάνισε μια σχετική «ανάπτυξη».
Ο μύθος αυτός έχει βεβαίως το ακροατήριό του στη «δεξιά», αλλά περιέργως απέκτησε σημαντικό ακροατήριο αργότερα κατά τη μεταπολίτευση και στην «αριστερά», πολλές φορές δε ακόμα και στις πιο ριζοσπαστικές της τάσεις.
Θα θυμίσω ορισμένες παραμέτρους, ιστορικές και κοινωνικές, για να γίνει περισσότερο αντιληπτός αυτός ο μύθος περί «παθητικής συναίνεσης» στη δικτατορία.
1. Αρχικά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πολιτικός και κοινωνικός χρόνος της δικτατορίας (μία 7ετία) είναι εξαιρετικά μικρός έως απειροελάχιστος ιστορικά χρόνος. Το γεγονός αυτό έχει τη σημασία του, αφού η δικτατορία, η οποία ως «πολιτικό κόμμα» επεδίωκε πολιτική νομιμοποίηση, δεν πρόλαβε να φτιάξει τάξεις-στηρίγματα, όπως επίσης δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τη συγκρότηση ενός «καθαρού» δικού της πολιτικού και διοικητικού προσωπικού.
Εχει μεγάλη επομένως διαφοροποίηση από την φρανκική, π.χ., δικτατορία, η οποία κατάφερε στον άπλετο χρόνο που διέθετε να αλλάξει ριζικά τις δομές της χώρας.
Στο χρόνο της επταετίας θα δούμε τις απαρχές συγκρότησης μιας νέας μικροαστικής τάξης, με την οποία όμως δεν πρόλαβε να «κτίσει» ισχυρούς δεσμούς πολιτικής εκπροσώπησης, γιατί δεν πρόλαβε να «μοιράσει πλεονάσματα» από την ανάπτυξη που δημιουργούσε. Τα στρώματα αυτής της τάξης θα διαδραματίσουν πρωτεύοντα ρόλο στη μεταπολίτευση, εκπροσωπούμενα όμως από άλλα πολιτικά υποκείμενα, αριστερής και αντιϊμπεριαλιστικής μάλιστα κατεύθυνσης.
2. Ο ίδιος λόγος, δηλαδή ο περιορισμένος ιστορικός χρόνος, εμπόδισε και από την άλλη πλευρά, την εμφάνιση νέων κοινωνικών υποκειμένων με αντιδικτατορική και ριζοσπαστική κατεύθυνση. Η νέα βιομηχανική εργατική τάξη, π.χ., με τα εξαθλιωμένα μεροκάματα και τα απάνθρωπα ωράρια, αποτέλεσμα της ταχείας εκβιομηχάνισης των αρχών του ’60, δεν πρόλαβε να μπει για τα καλά στην κοινωνική πάλη. Θα βρούμε την πρωτοπορία αυτού του νέου κοινωνικού υποκειμένου στο Πολυτεχνείο το ’73 (περίπου 5.000 άνθρωποι αποτελούσαν την εργατική συνέλευση).
Θα το βρούμε όμως πιο μαζικό και πιο διευρυμένο στο εργοστασιακό κίνημα της μεταπολίτευσης, μετά το ’75. Στο χρόνο της δικτατορίας δεν είχε προλάβει να μορφοποιηθεί.
3. Και τα παλιά «κοινωνικά υποκείμενα»; O «λαός της αριστεράς» της μετεμφυλιακής περιόδου; Tι’ απέγιναν στη δικτατορία; Ας θυμηθούμε εδώ ορισμένες ιστορικές συνθήκες:
α) η δικτατορία του ’67 επιβάλλεται μόλις 15-16 χρόνια μετά το τέλος του Εμφυλίου, που είχε οδηγήσει στην φυσική εξόντωση εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους και στην πολιτική εξόντωση της επίσημης αριστεράς. Κι’όμως, η (πολιτική) αντοχή των λαϊκών τάξεων αποδεικνύεται ισχυρή και οδηγεί στην ανασύνταξη των κοινωνικών κινημάτων της δεκαετίας του ’60.
Όμως εκεί, λαμβάνει χώρα η δεύτερη μεγάλη ήττα του λαϊκού κινήματος, η ήττα των Ιουλιανών του ’65 και γενικότερα η έκβαση των αναδυόμενων κοινωνικών αγώνων της δεκαετίας εκείνης.
Οι περίφημες «70 ημέρες» που έθεσαν καθεστωτικό και πολιτικό ζήτημα στη χώρα με όρους μαζικών κοινωνικών αγώνων, δεν βρήκαν πολιτική ολοκλήρωση. Η επίσημη τότε αριστερά (ΕΔΑ και ΚΚΕ) αποδείχτηκε αναντίστοιχη με τις λαϊκές δυναμικές.
β) Και ενώ συμβαίνουν όλα αυτά, από το ’61 και μετά περίπου 1.000.000 εργάτες και εργάτισσες, αγρότες και χωρικοί, οργανικές μερίδες των χειμαζόμενων λαϊκών τάξεων της χώρας, οδηγούνται στη μετανάστευση λόγω της εξαθλίωσης των πόλεων και της υπαίθρου.
Τρεις καταλυτικές συνθήκες, τρεις τεράστιες ιστορικές και κοινωνικο-πολιτικές μεταβολές, μέσα σε λίγα χρόνια.
Όταν τα τανκς επιβάλλονται την 21η Απριλίου 1967, οι λαϊκές τάξεις, οι πρωτοπορίες των κινημάτων, οι οικογένειες των αγωνιστών, είναι πια πολύ κουρασμένες. Και χωρίς πολιτική καθοδήγηση, από μια ηγεσία που προσπαθούσε να κάνει το αντίθετο απ’ αυτό που έπρεπε να κάνει: προσπαθούσε να πείσει γιατί δεν θα γίνει δικτατορία, δίνοντας τα πάντα στο καθεστώς, αντί να προετοιμάζεται για αυτό που ήταν προδιαγεγραμμένο ότι θα γίνει.
Η δικτατορία είναι ένα σοκ. Ο αόρατος σκηνοθέτης της ταξικής πάλης επιβάλλει στις λαϊκές τάξεις να αποσυρθούν, να ξανασκεφτούν τι πήγε στραβά περίπου 20 χρόνια πίσω, τι μπορεί να γίνει από εδώ και πέρα….
Οποιος επομένως «κατηγορεί» για παθητικότητα απέναντι στη δικτατορία κάνει στην καλύτερη περίπτωση μια μεγάλη αφαίρεση. Στη χειρότερη περίπτωση “κρύβει” τη συμπάθειά του προς αυτήν.
Με τη σημερινή εποχή υπάρχει μια αναλογία. Αναρωτιούνται πολλοί γιατί απέναντι σε μια “κυβέρνηση – οπερέτα” δεν εκδηλώνεται μαζική κοινωνική αντίδραση. Γιατί οι δημοσκοπήσεις δείχνουν κυριαρχία Μητσοτάκη, γιατί ενώ υπάρχει φθορά δεν την καρπώνεται ο ΣΥΡΙΖΑ ή κάποιο άλλο κόμμα, πολλά ανάλογα ερωτήματα.
Η απάντηση είναι ανάλογη με αυτήν της περιόδου της στρατιωτικής δικτατορίας. Ο “αόρατος σκηνοθέτης” της ταξικής πάλης γνωρίζει ότι οι εργαζόμενες τάξεις έχουν υποστεί ένα τεράστιο σοκ από τις συνεχείς και ακραίες πολιτικές λιτότητας. Γνωρίζει ότι το πολιτικό υποκείμενο (ΣΥΡΙΖΑ) που ανέλαβε το 2015 να σταματήσει τη λιτότητα άφησε το έργο του ανολοκλήρωτο.
Γνωρίζει ότι οι πολιτικές της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης που θα εξουθενώσουν μεγάλα τμήματα της μικρής – μεσαίας ιδιοκτησίας και όλη τη μισθωτή εργασία βρίσκονται σε εξέλιξη.
Γνωρίζει, επίσης, ότι σε αντίθεση με τη Δικτατορία του ’67 που δεν πρόλαβε να φτιάξει “τάξεις – στηρίγματα” κυρίως στη μαζικά διευρυνόμενη τότε μικροαστική τάξη, οι σημερινές οικονομικο-πολιτικές ελίτ έχουν κοινωνικά και ιδεολογικά ερείσματα σε μια μεγάλη μερίδα μεσοαστικών τάξεων και “φιλελεύθερων” ομάδων που πιστεύουν ότι θα έχουν “μερίδιο” στη νέα αναδιανομή του πλούτου.
Γνωρίζει, τέλος, ότι δεν έχει ακόμα μορφοποιηθεί το νέο κοινωνικό υποκείμενο που θα δώσει τις μάχες της επόμενης περιόδου. Και δεν έχει, ακόμα τουλάχιστον, μορφοποιηθεί ένα πολιτικό πρόγραμμα εκτεταμένων ριζοσπαστικών αλλαγών υπέρ της εργασίας και του νέων κοινωνικών υποκειμένων που “δεν έχουν να χάσουν τίποτα”. Στη ζωή τους, στον καθημερινό πολιτισμό τους, στην εργασία τους…
Δουλειά μας είναι να φτιάξουμε ένα τέτοιο πρόγραμμα. Πρόγραμμα αναφοράς για τα αναδυόμενα νέα κοινωνικά υποκείμενα της εργασίας και του πολιτισμού. Και να είναι πρόγραμμα βαθιών ανατροπών. Οχι συστημικών μικρο-συναινέσεων.
*Βουλευτής Α’ Αθήνας του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ – Επ. Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης