Γυναικοκτονία: Το «ανύπαρκτο» έγκλημα

Ο όρος γυναικοκτονία καταγράφηκε πρώτη φορά σε νομικό λεξικό του 1801 ως «femicide» από τον Joh Corry. Ωστόσο στη σύγχρονη εποχή αποδίδεται στην   Dianna Russell, η οποία τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1976 στο πρώτο Διεθνές Δικαστήριο για τα Εγκλήματα κατά των γυναικών υπογραμμίζοντας χαρακτηριστικά  ότι «χρειάζεται να φθάσουμε σε μία συναίνεση προκειμένου να περιγράψουμε αυτό το σύνθετο, πολυεδρικό και πολιτισμικά εξαρτώμενο έγκλημα».

Των Εύη Καλούτσου, ΜΔΕ – Marcela Soto, ΜΔΕ (πρώτη δημοσίευση crimetimes.gr, Νοέμβριος 2020)

Στη συνέχεια, το 2001 στο έργο της «Femicide in Global Perspective» επαναπροσδιόρισε  τη γυναικοκτονία ως τη δολοφονία γυναικών με μοναδικό αίτιο το ίδιο τους το φύλο , ένας ορισμός που υιοθετήθηκε παγκοσμίως παρόλες τις μικρές ή μεγάλες διαφορές τόσο σε νομικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο.

Ο όρος αυτός σήμερα χρησιμοποιείται στο νομικό σύστημα χωρών της Λατινικής Αμερικής όπως είναι η Αργεντινή, η Χιλή, η Κόστα Ρίκα, το Ελ Σαλβαδόρ, η Γουατεμάλα, το Μεξικό και η Δομινικανή Δημοκρατία. Όμως καμία ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν έχει συμπεριλάβει στο ποινικό της  δίκαιο τη «γυναικοκτονία» ως αυτοτελές έγκλημα.

Στατιστικά Στοιχεία

Σύμφωνα με την έρευνα «Global study on homicide: Gender-related killing of women and girls» (2019) που διεξήχθη από το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών Για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC), το έτος 2017 διεπράχθηκαν παγκοσμίως 87.000 δολοφονίες γυναικών, στο 58% των οποίων ο δράστης ήταν πρώην ή νυν σύζυγος/σύντροφος ή μέλος της οικογένειας .  Οι περισσότερες  εξ αυτών διαπράχθηκαν στην Αργεντινή, Ελ Σαλβαδόρ, Ινδία, Ονδούρα και το Μεξικό και ακολουθούν η Γουατεμάλα, Κολομβία, Βραζιλία, Ρωσία και Νότια Αφρική. Αυτό σε αριθμούς ημερήσιας συχνότητας σημαίνει ότι 137 γυναίκες κάθε μέρα δολοφονούνται από ένα μέλος της οικογένειάς τους. Σημαντικό είναι επίσης να επισημανθεί πως οι γυναικοκτονίες παγκοσμίως διπλασιάστηκαν μέσα σε ένα χρονικό διάστημα 5 ετών, καθώς η αντίστοιχη έρευνα του UNODC το 2012 είχε καταγράψει «μόλις» 48.000 γυναικοκτονίες.

Όσον αφορά την Ελλάδα, δεδομένου ότι τέτοιου είδους εγκλήματα αποτελούν στις περισσότερες περιπτώσεις ανθρωποκτονίες ως αποτέλεσμα ενδοοικογενειακής βίας,  εμπίπτουν στον ν. 3500/2006. Συνεπώς η εικόνα του εγκλήματος με βάση τα επίσημα στατιστικά στοιχεία της αστυνομίας είναι απροσδιόριστη. Με άλλα λόγια, οι υποθέσεις καταγράφονται, όμως λείπουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά αυτών των εγκλημάτων, που θα μας βοηθήσουν να τις κατηγοριοποιήσουμε ως τέτοιες.

Εδώ θα πρέπει επιπλέον να υπογραμμιστεί ότι το  έγκλημα  της γυναικοκτονίας  χαρακτηρίζεται παγκοσμίως από έναν υψηλό σκοτεινό  αριθμό, συνεπώς ακόμη και τα ποσοστά που έχουμε είναι απλώς ενδεικτικά της κατάστασης, και οι πραγματικοί αριθμοί είναι ακόμη μεγαλύτεροι.

Χιλή: Γυναικοκτονία και ο νόμος «Γαβριέλα»

H Χιλή πλήττεται από μεγάλο αριθμό γυναικοκτονιών, όπως σχεδόν και όλες οι χώρες της Λατινικής Αμερικής. Ενδεικτικά, από το 2005 μέχρι και το τέλος του 2010 δολοφονήθηκαν 371 γυναίκες. Ωστόσο, στις 14 Δεκεμβρίου του 2010 τροποποιήθηκε ο νόμος 20.066 του ποινικού κώδικα, που αφορούσε την οικογενειακή  βία, καθιερώνοντας τον όρο «γυναικοντονία».  Σύμφωνα με το νέο νόμο, που εγκρίθηκε από το εθνικό συνέδριο και ορίστηκε ως νόμος 20.048 «Νόμος κατά της Γυναικοκτονίας», ως «γυναικοκτονία» ορίστηκε η ανθρωποκτονία κατά της γυναίκας από το νυν ή πρώην σύζυγό/σύντροφό της, με ποινές φυλάκισης από 15 χρόνια έως και ισόβια κάθειρξη. Συγκεκριμένα, ο νόμος προέβλεπε ότι αν ένας άντρας σκοτώσει  μια γυναίκα η οποία είναι ή ήταν σύζυγος/σύντροφος με την οποία συμβίωνε ή έχει αποκτήσει παιδί, θα τιμωρείται με τη μέγιστη ποινή φυλάκισης, δηλαδή από 15 χρόνια και μια μέρα έως και 20 χρόνια, ή ακόμη και ειδική ισόβια κάθειρξη, την μέγιστη ποινή στην Χιλή , που επιτρέπει την αίτηση αποφυλάκισης μετά από 40 χρόνια πραγματικής στέρησης της ελευθερίας. Άλλη πρόβλεψη του νόμου  είναι οι ποινές να αυξάνονται για έναν βιαστή σε περίπτωση που ο εγκληματίας ενεργήσει εκ προθέσεως και με δόλο ή συμμετέχουν δύο ή περισσότεροι δράστες.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο που καλύπτεται από αυτόν τον νόμο είναι ότι το Οικογενειακό Δικαστήριο είναι εξουσιοδοτημένο και επιφορτισμένο με τη λήψη όλων των απαραίτητων προληπτικών μέτρων για την αποτελεσματική προστασία των θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας. Αυτό ισχύει ακόμη και πριν παραπεμφθεί η υπόθεση στο Δημόσιο Υπουργείο (για την Ελλάδα στην Εισαγγελία), δημιουργώντας έτσι συνθήκες ασφαλείας για μια από τις πιο επικίνδυνες περιόδους για τα θύματα ενδοοικογενειακής βίας.

Παρόλη τη θέσπιση αυτού του νόμου όμως, ένα συγκλονιστικό γεγονός λαμβάνει χώρα το πρωί της 12^ης Ιουνίου του 2018 που θα παίξει καταλυτικό ρόλο στην αναθεώρηση του νόμου. Η Χιλή σοκάρεται από την είδηση της δολοφονίας της 17χρονης Γαβριέλα Αλκαϊνο και της 53χρονης  μητέρας της. Οι σοροί των δύο γυναικών  βρέθηκαν στο σπίτι τους, όπου είχαν δολοφονηθεί από τον 18χρονο Φαμπιάν  Κάσερες, πρώην σύντροφο της Γαβριέλα, ο οποίος δεν μπορούσε να δεχτεί το τέλος της σχέσης τους  και την είχε απειλήσει επανειλημμένα Ωστόσο, σύμφωνα με το νόμο που ίσχυε ως το 2018, αυτό το γεγονός δεν θεωρήθηκε γυναικοκτονία, καθώς οι δύο δεν συνυπήρχαν κάτω από την ίδια στέγη. Μέχρι τότε, ο νόμος απαιτούσε το θύμα να είναι νυν ή πρώην σύζυγος/σύντροφος του δράστη με τον οποίο συγκατοικούσε. Λόγω αυτού του σοκαριστικού συμβάντος, ο χιλιανός λαός βγήκε στους δρόμους κάνοντας πορείες και ζητώντας την τροποποίηση και επέκταση του νόμου 20.048 για τέτοιες περιπτώσεις.

Εις μνήμην λοιπόν της Γαβριέλας και εν προεδρία του Σεμπαστιάν Πινιέρα το 2020, ο Νόμος 20.048, τροποποιήθηκε σε νόμο 21.212 και μετονομάστηκε σε «Νόμος Γαβριέλα». Σύμφωνα με το νέο αυτό νόμο, διατηρούνται οι ποινές φυλάκισης από 15 χρόνια και μια μέρα μέχρι ειδική ισόβια κάθειρξη, αλλά καθιερώνονται και νέες ποινές, για τις περιπτώσεις γυναικοκτονίας λόγω φύλου, γυναικοκτονίας για προσωπικές σχέσεις (πχ σχέση ζευγαριού χωρίς συμβίωση)  και επίσης μια σειρά από επιβαρυντικές περιπτώσεις που αυξάνουν τις ποινές όπως: σε περιπτώσεις που το θύμα είναι έγκυος, ανήλικο, ΑΜΕΑ, και  επίσης όταν το έγκλημα γίνει παρουσία των  γονιών ή των  παιδιών του θύματος. Επιπλέον, στην περίπτωση που ένας άντρας βιάσει μία γυναίκα πριν τη σκοτώσει αυτό το έγκλημα θα αναγνωρίζεται ως βιασμός με γυναικοκτονία.

Με τη θέσπιση του «Νόμου Γαβριέλα», η ποινή της ειδικής ισόβιας κάθειρξης με στέρηση του δικαιώματος αίτησης αποφυλάκισης πριν τα 40 χρόνια, προβλέπεται πλέον και για τον άντρα που θα σκοτώσει μία γυναίκα με την οποία διατηρούσε σχέση συναισθηματικού ή σεξουαλικού χαρακτήρα αλλά δε είχαν ποτέ συγκατοικήσει. Τέλος, με το νέο νόμο, ο άντρας που σκοτώνει μια γυναίκα λόγω φύλου τιμωρείται με κάθειρξη στο μέγιστο βαθμό (από 15 χρόνια και μια μέρα ως 20 χρόνια ) ή ακόμη και με ειδική ισόβια κάθειρξη, που προβλέπει δικαίωμα αίτησης αποφυλάκισης μετά από 20 χρόνια πραγματικής στέρησης της ελευθερίας.

Ελλάδα: Το ανύπαρκτο νομικό πλαίσιο

Το έγκλημα της γυναικοκτονίας δεν περιλαμβάνεται στη νομοθεσία καμίας ευρωπαϊκής χώρας, παρόλο που ενδιαφέρον προκαλεί πως η κακοποίηση γυναικών βρίσκεται στην πρώτη θέση των παραγόντων γυναικείας θνησιμότητας στην Ευρώπη σε ηλικιακές ομάδες 16-44.  Στην Ελλάδα, ο όρος «γυναικοκτονία» πρωτοακούστηκε τα τελευταία χρόνια και κύρια αφορμή ήταν ο βασανισμός και η δολοφονία της νεαρής Ελένης Τοπαλούδη στη Ρόδο. Ο όρος αυτός δίχασε όχι μόνο τους πολίτες και τους επιστήμονες, αλλά και την πολιτική σκήνη καθώς από πολλούς  θεωρήθηκε «ψηφοθηρικό τρικ» με target group φεμινίστριες. Αντιθέτως κάποιοι άλλοι υποστήριξαν πως ο όρος μειώνει τις γυναίκες και τις καθιστά ως κάτι ξεχωριστό από τον άνθρωπο εν γένει (ανθρωποκτονία).Η αλήθεια είναι πως τίποτα από τα δύο δεν ισχύει και οι ρίζες του προβλήματος βρίσκονται ακόμη βαθύτερα.

Προκειμένου να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε αυτό το θέμα με όλο το σεβασμό που του αρμόζει ως προς το νομικό του υπόβαθρο, ήρθαμε σε πεαφή με τη Δρ. Φωτεινή Μηλιώνη, η οποία μας έδωσε την άδεια να χρησιμοποιήσουμε για τιε ανάγκες τους παρόντος άρθρου την εισήγησή της στο Πάντειο Πανεπιστήμιο στις 14/03/2019  με τίτλο: «Νομικές και Εγκληματολογικές διαστάσεις της γυναικοκτονίας» στην εκδήλωση «Γυναικοκτονίες: Διαπιστώσεις, ερωτήματα και ερωτηματικά», και την ευχαριστούμε πολύ γι’ αυτό.

Στη χώρα μας, τα περισσότερα εγκλήματα του ΠΚ είναι άφυλα, δηλαδή αφορούν άνδρες και γυναίκες, και δεν υπάρχουν ειδικές κατηγορίες. Η μοναδική ανθρωποκτονία «ειδικής κατηγορίας» στον ελληνικό ΠΚ είναι αυτή της  παιδοκτονίας (303 ΠΚ). Ο νόμος λαμβάνει υπ όψιν όλους του παθολογικούς, ψυχιατρικούς, ψυχολογικούς, κοινωνικούς ή πολιτισμικούς λόγους κατά τη διάρκεια και μετά τον τοκετό, που μπορούν να οδηγήσουν μια μητέρα σε αυτή την πράξη, ορίζοντας μία διαφορετική  ποινική αντιμετώπιση. Η δολοφονία όμως μιας γυναίκας δεν ανήκει σε κάποια «ειδική κατηγορία» και εμπίπτει στην εκ προθέσεως ανθρωποκτονία (299 ΠΚ).  Αντίστοιχα, στις περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας (ν. 3500/2006), η γυναικοκτονία ως αποτέλεσμα ενδοοικογενειακής βίας εμπίπτει είτε στην εκ προθέσεως ανθρωποκτονία (299 ΠΚ), είτε στη θανατηφόρα σωματική βλάβη (311 ΠΚ). Το ερώτημα που προκύπτει λοιπόν, είναι εάν υπάρχει σοβαρός λόγος διαφορετικής ρύθμισης του  εγκλήματος της γυναικοκτονίας και ποιος είναι αυτός, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της παιδοκτονίας .

Αυτοί οι λόγοι θα πρέπει να αναζητηθούν στα κίνητρα του δράστη, όπως  γίνεται στην περίπτωση των εγκλημάτων κατά του ρατσισμού, της ξενοφοβίας της μισαλλοδοξίας όπως στο  αρ. 81 Α του Ποινικού Κώδικα στο οποίο προβλέπεται ότι «εάν από τις περιστάσεις προκύπτει ότι έχει τελεστεί έγκλημα κατά παθόντος, η επιλογή του οποίου έγινε λόγω των χαρακτηριστικών φυλής, χρώματος, εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής, γενεαλογικών καταβολών, θρησκείας, αναπηρίας, σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας ή χαρακτηριστικών φύλου» τότε το πλαίσιο της ποινής διαμορφώνεται ανάλογα. Επιπλέον, ένα διαφορετικό άρθρο, αυστηρότερο ενδεχομένως, του εγκλήματος της γυναικοκτονίας θα μπορούσε να λάβει δύο μορφές: α) είτε να εισαχθεί ως επιβαρυντική περίσταση στο άρθρο 299 ΠΚ, β) είτε να προστεθεί ως διάκριση λόγω φύλου στο αρ. 81^Α κατά την επιμέτρηση της ποινής.

Επιπλέον, η θέσμιση του εγκλήματος της γυναικοκτονίας στην Ελλάδα θα πρέπει να συσχετισθεί με Α)  το ν. 4531/2018 « Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας και προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας», ο οποίος προβλέπει ρυθμίσεις με έμφυλο χαρακτήρα για την προστασία των γυναικών. Β) Το ν. 4604/2019 «Προώθηση της ουσιαστικής ισότητας των φύλων, πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας. Ρυθμίσεις για την απονομή της ιθαγένειας. Διατάξεις σχετικές με την εκλογή στην Τοπική αυτοδιοίκηση. Λοιπές διατάξεις».

Κι αν κάποιος αναρωτιέται ακόμη γιατί είναι τόσο απαραίτητη η δημιουργία ενός νέου νομικού όρου που ακούει στο όνομα «γυναικοκτονία», ενώ υπάρχουν νόμοι που ούτως ή άλλως καλύπτουν τη διάπραξη μιας ανθρωποκτονίας, η απάντηση είναι απλή. Η δημιουργία αυτού του όρου είναι σημαντική γιατί αρχικά τονίζει τη νομική απουσία μιας παρούσας μορφής βίας, δημιουργεί ένα γνωσιακό σχήμα που καθιστά ορατή την έμφυλη βία, δίνει άλλη βαρύτητα στο νομικό και δικαιϊκό πλαίσιο αντιμετώπισης αυτών των εγκλημάτων και υπογραμμίζει την ανάγκη για ισότητα. Όλα αυτά μαζί συμβάλλουν στην ΠΡΟΛΗΨΗ.

“Κάλλιον το προλαμβάνειν ή το θεραπεύειν”, Ιπποκράτης (460-370 π.Χ.)

Για οτιδήποτε πέσει στην αντίληψη σας μπορείτε να επικοινωνήσετε με τις αρμόδιες υπηρεσίες:

• Γραμμή  SOS 15900 (Κακοποίηση Γυναικών)
• 100  (Άμεση Δράση-Ελληνική Αστυνομία)
• Γραμμή SOS 1065 (Γραμμή Ζωής-Κακοποίηση Ηλικιωμένων)
• http://www.isotita.gr/
• Εθνική Γραμμή SOS 1056 – Το Χαμόγελο του Παιδιού
• http://eliza.org.gr/

Εύη Καλούτσου, Δικαστική Ψυχολόγος (MSc), εκπαιδευόμενη γνωσιακής-συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας, επιστημονική συνεργάτης του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος (ΚΕ.Μ.Ε.) και υπεύθυνη του Forensic Psychology Lab. Link: http://linkedin.com/in/evi-kaloutsou

Marcela Soto, Δικαστική Ψυχολόγος (MSc), μέλος του Forensic Psychology Lab