Σαρώνοντας μύθους για τον λαϊκισμό

Tόμας Φρανκ «Λαός δίχως εξουσία. Μια σύντομη ιστορία του αντιλαϊκισμού», μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος, πρόλογος: Γιάννης Σταυρακάκης, εκδόσεις Εκκρεμές, 2021

Πώς μπορεί να συγκροτηθεί σήμερα ένα μαζικό υποκείμενο δράσης που θα ανατρέψει τη νεοφιλελεύθερη ηγεμονία και θα προωθήσει πολιτικά σχέδια οικονομικής αναδιανομής και δημοκρατίας, ισότητας και πραγματικής συμμετοχής των πολλών στη χάραξη πολιτικής; Γιατί η δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα καθεστώς αλλά μια διαρκής κίνηση και αγωνιστική πολιτική πράξη που διαταράσσει την εκάστοτε καθεστηκυία τάξη; Γιατί, στις σύγχρονες δημοκρατίες, μεγάλες μερίδες των ελίτ συνιστούν στην πραγματικότητα μια αντιδημοκρατική παράταξη παρά την τυπική τους προσήλωση στο σύνταγμα και τις δημοκρατικές του αρχές; Τι κάνει τους ολίγους και τα φερέφωνά τους διεθνώς να βγάζουν αφρούς από το στόμα τους όταν εκφωνούν τη λέξη «λαϊκισμός», επισείοντάς τη ως το τελειωτικό όπλο της οριστικής καταδίκης των «λαϊκιστών»;

Σε αυτά τα κρίσιμα ερωτήματα, και αρκετά άλλα συναφή, θα βρει η αναγνώστρια άμεσες και πειστικές απαντήσεις στη Σύντομη ιστορία του αντιλαϊκισμού του ιστορικού και πολιτικού αναλυτή Τόμας Φρανκ. Το βιβλίο, λοιπόν, είναι πολλά περισσότερα απ’ ό,τι δηλώνει ο τίτλος. Είναι από τα πιο εύγλωττα πολιτικά βιβλία των ημερών μας γύρω από τα κύρια επίδικα της σύγχρονης δημοκρατικής πολιτικής, γραμμένο με τρόπο που συνυφαίνει τη στέρεη ιστορική-εμπειρική τεκμηρίωση με τη συναρπαστική ιστορική αφηγηματικότητα. Αναμετριέται με τα ζωτικά διακυβεύματα του ολιγαρχικού εκφυλισμού των μεταπολεμικών δημοκρατιών στη Δύση, μέσα από τη γλαφυρή εξιστόρηση του μεγάλου κινήματος του Λαϊκισμού στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1890 και των κύριων στιγμών της συνέχειάς του, όπως με τις πολιτικές του New Deal. Ανατέμνει τον λόγο και τις πρακτικές των αντιπάλων αυτού του κινήματος αλλά και των επιγόνων τους μεταπολεμικά –των αντιλαϊκιστών– για να δείξει πώς η σημερινή στρεβλή αντίληψη για τον λαϊκισμό διαμορφώθηκε από τη συστηματική εχθρότητα των τελευταίων απέναντι στα εξισωτικά αιτήματα και τη συλλογική δράση ενός ευρύτατου δημοκρατικού κινήματος.

Τι είναι ο λαϊκισμός;

Ο Φρανκ επιδίδεται καταρχάς σε μια σαρωτική διάλυση των μύθων των αντιλαϊκιστών για την «κατάρα» του λαϊκισμού, με τον χαρισματικό τρόπο της τέχνης του «mythbusting» στην οποία οι συμπατριώτες του είναι δεξιοτέχνες. Ο λαϊκισμός είναι, μας λένε, «νοσταλγικός», «αναχρονιστικός», «αντιμεταρρυθμιστικός», «αυταρχικός», «αντιπλουραλιστικός» και «αντι-διανοουμενιστικός». Στρέφεται κατά της γνώσης, της παιδείας και της επιστήμης. Αλήθεια; Οι ιστορικές μαρτυρίες που παραθέτει σωρηδόν ο συγγραφέας βοούν περί του αντιθέτου. Το ιστορικό κίνημα του 1890, και μεταγενέστερες εκφάνσεις του στις ΗΠΑ, ήταν απολύτως σύγχρονο, υποστήριζε μια σειρά μεταρρυθμίσεων (όπως η κατάργηση του κανόνα του χρυσού) που έγιναν αργότερα «ορθοδοξία», ήταν εξισωτικό, αντι-ιεραρχικό και συμμετοχικό. Συνένωσε λευκούς και μαύρους των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, έδωσε πρώτη θέση σε γυναίκες ακτιβίστριες, και προώθησε συστηματικά την αυτομόρφωση του απλού λαού, με εφημερίδες, βιβλία, συζητήσεις κοκ.

Παράλληλα και στη συνέχεια, ο συγγραφέας εμβαθύνει στην ιστορία της λαϊκιστικής κινητοποίησης στις ΗΠΑ, στους προδρόμους της, όπως ο Τόμας Πέιν και ο Τόμας Τζέφερσον, και τους συνεχιστές της, όπως ο Φράνκλιν Ρούσβελτ και ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Εκείνο που συνέχει αυτή την ετερόκλιτη χορεία δημοκρατικών ταγών ήταν η προσήλωση σε ένα κοινό πλέγμα αξιών και πολιτικών επιδιώξεων: ισότητα, εχθρότητα προς τα προνόμια και το μεγάλο κεφάλαιο, αντιμονοπωλιακή πολιτική, η πίστη στον «κοινό άνθρωπο» και η πρωταρχική μέριμνα για τις ανάγκες των πολλών.

Όπως στοιχειοθετεί ο Φρανκ, ο ιδεολογικο-πολιτικός αυτός προσανατολισμός αποτελεί τον πραγματικό πυρήνα του λαϊκισμού. Όχι γιατί έτσι θα ήθελε ή φαντάζεται ο ιστορικός, αλλά γιατί έτσι αυτοπροσδιοριζόταν το ίδιο το Λαϊκό Κόμμα και κίνημα –«λαϊκιστικό»– που προέταξε αυτές τις αρχές και την υπερίσχυση του λαού της δημοκρατίας. Σχηματίστηκε έτσι μια μακραίωνη παράδοση εγχώριας αμερικανικής αριστεράς που ήταν ριζοσπαστική δημοκρατική. Ο απόηχος της φτάνει ως το κίνημα Occupy του 2011-2012, αλλά και στις προεκλογικές εκστρατείες και πολιτικές του Bernie Sanders και των νέων «προοδευτικών Δημοκρατών».

Μίσος για τη δημοκρατία

Η τερατώδης παραποίηση αυτής της παράδοσης είναι προϊόν συστηματικής προπαγάνδας πολιτικών και οικονομικών ελίτ, πανεπιστημιακών ερευνητών και μηχανισμών των ΜΜΕ, από τα τέλη του 19^ου αιώνα ως τις ημέρες. Και, όπως καταδεικνύει με αδιάσειστα τεκμήρια ο συγγραφέας, ο λόγος αυτής της σκανδαλώδους στρέβλωσης ήταν το «μίσος για τη δημοκρατία» και τον λαό. Μέσα σε ένα τυπικά δημοκρατικό καθεστώς, τα οικονομικά και πολιτικά τζάκια και οι συνοδοιπόροι τους αποστρέφονται τη λαϊκή κυριαρχία, τις θεμελιώδεις δημοκρατικές αρχές της ισότητας-με-ελευθερία, ή της ίσης ελευθερίας όλων, και τη μαζική ενεργό συμμετοχή των απλών ανθρώπων στη λήψη των αποφάσεων. Καθώς ο ιστορικός λαϊκισμός συμπυκνώνει αυτόν ακριβώς τον αξιακό-πολιτικό πυρήνα της δημοκρατίας, η κατασυκοφάντησή του αποβλέπει στον εξορκισμό αυτού του δεινότατου φοβήτρου των ελίτ, οι οποίες διατηρούν ακραία προνόμια-σκάνδαλο για τη δημοκρατική ισότητα. Οι ελίτ μισούν τη δημοκρατία-στην-πράξη γιατί θίγει την ίδια την ιεραρχική τους θέση, βάλλοντας δυνάμει εναντίον κάθε κατεστημένης ανισότητας από τη σκοπιά της ίσης ελευθερίας όλων. Αυτή είναι και η αναρχική ψυχή της, την οποία φωτίζει η ιστορική αφήγηση του Φρανκ.

Όχι ως ολοκληρωμένο πρόγραμμα και στρατηγικό σχέδιο, αλλά ως υποκειμενική και πραξιακή προϋπόθεση, ο λαϊκισμός παραμένει έτσι θεμελιώδες εφαλτήριο και πλαίσιο της δημοκρατικής πολιτικής, σήμερα όπως και πάντα:

Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η μόνη πραγματική απάντηση στην πλουτοκρατία είναι ένα μαζικό κίνημα των απλών εργαζόμενων που προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα, που συσπειρώθηκαν με κοινή επιθυμία να διαλύσουν τις δυνάμεις που κάνουν τον μόχθο τους τόσο ανεπικερδή και να καταλάβουν πώς θα μπορούσαν να αποκτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους […] ένα μαζικό κίνημα απλών ανθρώπων… (σ.315).

Πηγή: Εποχή