NewsEdit Η Documenta, η οποία γίνεται κάθε πέντε χρόνια στο Κάσελ – φέτος από τις 18 Ιουνίου έως τις 25 Σεπτεμβρίου – και θεωρείται παράλληλα με την Μπιενάλε της Βενετίας ως η σημαντικότερη διεθνής παρουσίαση έργων σύγχρονης τέχνης, έχει εξελιχθεί σε ένα είδος καλλιτεχνικού “σεισμογράφου” και σε ένα πεδίο ενασχόλησης με τα τρέχοντα κοινωνικά ζητήματα.
Aνοίγει σήμερα τις πύλες της για το κοινό (θα διαρκέσει εως τις 25 Σεπτεμβρίου) και θα παρευρεθούν ο Γερμανός Πρόεδρος Φρανκ-Βάλτερ Στάινμάιερ, ο πρωθυπουργός της Έσσης Μπόρις Ράιν και ο πρέσβης της Ινδονησίας Αριφ Χαβάς Οεγροσένο / Arif Havas Oegroseno.
Στο επίκεντρό της θα βρίσκονται αυτή τη φορά περίπλοκες παγκόσμιες προκλήσεις όπως η βιωσιμότητα, η κλιματική αλλαγή, η κοινωνική δικαιοσύνη και η δίκαιη κατανομή των πόρων. Η Documenta συγκέντρωνε πάντα μεγάλο ενδιαφέρον και πάντοτε γινόταν θόρυβος πριν την έναρξής της. Documenta χωρίς αντιδράσεις δεν είναι εξάλλου Documenta. Η φετινή φιλοδοξούσε να απασχολήσει ως Έκθεση Σύγχρονης Τέχνης χωρίς σύνορα και οι συζητήσεις να περιστραφούν γύρω από την πρωτότυπη ιδέα της ανάθεσης -για πρώτη φορά- της καλλιτεχνικής της επιμέλειας σε μια ινδονησιακή καλλιτεχνική συλλογικότητα, την «Ruangrupa», αντί σε ένα πρόσωπο. Ως μότο της Documenta 15 επελέγη μάλιστα το επίσης ινδονησιακό «lumbung», δηλαδή η αποθήκευση της πλεονάζουσας συγκομιδής ρυζιού και την δίκαιη διανομή της, στην καλλιτεχνική του βέβαια εκδοχή. Η εντελώς πρωτότυπη αυτή ιδέα επισκιάζεται όμως από τον Ιανουάριο από τις κατηγορίες για αντισημιτισμό της εν λόγω ομάδας αλλά και της ίδιας της documenta.
Αλλά πoια είναι αυτή η παγκοσμίως άγνωστη μέχρι πρότινος συλλογικότητα «Ruangrupa» η οποία προκάλεσε τόσες συζητήσεις και πως θα εφαρμοστεί το «lumbung» σε καλλιτεχνικό επίπεδο;
«Θέλουμε να δημιουργήσουμε μια παγκόσμια προσανατολισμένη, συνεργατική και διεπιστημονική πλατφόρμα τέχνης και πολιτισμού που θα επιδρά και μετά τις 100 ημέρες της Documenta 15. Η προσέγγισή της επιμέλειας (της documenta) αποσκοπεί σε ένα διαφορετικό μοντέλο τέχνης και από άποψη ιδεών, γνώσεων, προγραμμάτων και καινοτομιών», δήλωσε επιγραμματικά το 2018 η «Ruangrupa» όταν της ανατέθηκε η καλλιτεχνική επιμέλεια της Documenta 15.
«Ruangrupa», σημαίνει σε ελεύθερη μετάφραση «χώρος τέχνης». Πρόκειται για μια εννεαμελή καλλιτεχνική συλλογικότητα στην πρωτεύουσα της Ινδονησίας Τζακάρτα, η οποία διοργανώνει κοινές εκθέσεις φεστιβάλ και άλλες εκδηλώσεις. Ιδρύθηκε το 2000 και βασίζεται στην αλληλέγγυα, βιώσιμη, συλλογική, κοινωνική, τοπική και προσωπική συμμετοχή των μελών της και συνδέεται στενά με την ινδονησιακή κουλτούρα. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, λόγω των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών μετά το τέλος του καθεστώτος Σουχάρτο, μετέτρεψε ιδιωτικούς σε δημόσιους χώρους δημιουργίας τέχνης, σε πολλές μικρές «Ruangrupa» δηλαδή, για να μπορέσουν οι καλλιτέχνες να αφοσιωθούν εκεί σε αυτήν.
Η «Ruangrupa» προωθεί την καλλιτεχνική διάσταση του «lumbung», μιας πρακτικής των αγροτικών περιοχών της Ινδονησίας όπου η πλεονάζουσα συγκομιδή ρυζιού αποθηκεύεται σε μια κοινή αποθήκη και διανέμεται σύμφωνα με συλλογικά κριτήρια προς όφελος της κοινότητας. Συνδέει καλλιτέχνες με άλλους κλάδους, όπως είναι οι κοινωνικές επιστήμες, η πολιτική, η τεχνολογία ή τα μέσα ενημέρωσης, προκειμένου να γίνουν κριτικές σκέψεις και να βρεθούν τρόποι επίλυσης σύγχρονων προβλημάτων της Ινδονησίας. Το lumbung βασίζεται στις κοινές αξίες όλων των εμπλεκομένων, στο χιούμορ, την ανεξαρτησία, την γενναιοδωρία, την διαφάνεια, την ευελιξία και την αναγέννηση. Ως καλλιτεχνικό και οικονομικό μοντέλο, το «lumbung» βασίζεται δηλαδή στις αρχές της συλλογικότητας, της κοινής δημιουργίας καλλιτεχνικών πόρων και της δίκαιης διανομής τους.
Αυτήν την παράδοση, τις αρχές και τις αξίες του «lumbung» θέλησε να μεταφέρει η «Ruangrupa» στο Κάσελ και αυτή ακριβώς υλοποιείται από όλους στην documenta 15. Η «Ruangrupa» θέλει επίσης να μετατρέψει την παθητική αγορά τέχνης σε ενεργητική δημιουργία τέχνης σε παγκόσμιο επίπεδο. Γι αυτό και προσκάλεσε συλλογικότητες, οργανώσεις και πρωτοβουλίες από όλο τον κόσμο οι οποίες ανταποκρίνονται στις αξίες του «lumbung» λόγω των εμπνευσμένων μεθόδων τους, των βαθιών καλλιτεχνικών τους ριζών στις τοπικές κοινωνικές δομές και των πειραματικών οργανωτικών και οικονομικών προσεγγίσεων τους, για να εργαστούν ακριβώς πάνω σε νέα μοντέλα τέχνης και συλλογικές καλλιτεχνικές πρακτικές. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται μια ομάδα από το Μπαγκλαντές για την πρόληψη δημιουργίας αποβλήτων, η δανέζικη οργάνωση υποστήριξης προσφύγων, και μια ομάδα μελισσοκόμων του Κάσελ.
Στο επίκεντρο επομένως της φετινής Documenta δεν βρίσκονται οι σταρ της σύγχρονης τέχνης όπως τις άλλες φορές, αλλά κοινωνικές πρωτοβουλίες, συλλογικότητες και οργανώσεις, οι οποίες θα εφαρμόσουν καλλιτεχνικά από κοινού το «lumbung» στην πράξη: δηλαδή την συλλογική ευτυχία των ανθρώπων, τα δικαιώματα των μεταναστών, την δυνατότητα της συμμετοχής, την αφύπνιση λανθανουσών ικανοτήτων εντός των κοινοτήτων, μορφές αντίστασης μέσω της τέχνης. Η ιδέες τις οποίες εκφράζει το μοντέλο αυτό υλοποιούνται καταρχάς με ένα περιφερειακό δίκτυο «lumbung» στο Kassel και σε ένα δεύτερο, διεθνές, επίπεδο με την δημιουργία ενός παγκόσμιου δικτύου μελών που ιδρύθηκε για την Documenta.
Γιατί όμως δεν συζητήθηκαν όλα αυτά τα νέα στοιχεία που κομίζει στην τέχνη η ινδονησιακή συλλογικότητα και εκτοξεύονται εναντίον της κατηγορίες για αντισημιτισμό επισκιάζοντας την ίδια την ουσία της documenta;
Ένα παλαιστινιακό πολιτιστικό κέντρο από τη Ραμάλα, το οποίο συνεργάζεται με την «Ruangrupa», καταγγέλθηκε στις αρχές του έτους για αντισημιτικές θέσεις και τάσεις στην τέχνη. Επίσης, οι Ινδονήσιοι επιμελητές κατηγορήθηκαν ότι επέλεξαν ορισμένους συνεργάτες οι οποίοι πρόσκεινται στο κίνημα BDS, το οποίο καταδικάστηκε ως αντισημιτικό από το γερμανικό κοινοβούλιο και ότι δεν προσκλήθηκε να συμμετάσχει κανένας καλλιτέχνης από το Ισραήλ, ακόμα και εκείνοι οι οποίοι σαφώς αντιτίθενται στην επίσημη πολιτική του απέναντι στους Παλαιστίνιους. «Είναι δύσκολο «να πιστέψει κανείς πως είναι σύμπτωση», δήλωσε το Πρόεδρος του Κεντρικού Εβραϊκού Συμβουλίου της Γερμανίας Γιόζεφ Σούστερ στην εφημερίδα «Die Welt», ενώ ο εντεταλμένος της γερμανικής κυβέρνησης για θέματα αντισημιτισμού Φέλιξ Κλάιν υπερθεμάτιζε στην ίδια εφημερίδα: «Το ότι δεν προσκλήθηκαν Ισραηλινοί καλλιτέχνες μοιάζει με μποϊκοτάζ».
Η Πράσινη υπουργός Πολιτισμού Κλάουντια Ροτ δήλωσε, τότε, προσπαθώντας να εξισορροπήσει την κατάσταση: «Ο αντισημιτισμός δεν έχει θέση στην Documenta και στη Γερμανία. Ταυτόχρονα, η καλλιτεχνική ελευθερία είναι βασικό ζήτημα. Η προέλευση (όμως) από μόνη της δεν μπορεί να καθορίσει τι θα παρουσιασθεί και τι όχι», ενώ σε πρόσφατη συνέντευξή της στο περιοδικό Spiegel τόνισε: «Δεν πρέπει να υπάρξει αντισημιτισμός στην documenta. Σε περίπτωση όμως που υπάρξει θα ληφθούν μέτρα. Υπάρχει νομική βάση για αυτό».
Ορισμένοι επέκριναν την «Ruangrupa» ότι αποσιωπά ή δεν σχολιάζει τα προβλήματα του ρατσισμού στην ίδια την Ινδονησία. Πρόσφατα ο ΟΗΕ έκανε λόγο για τρομερές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Μελανησίων που ζουν στην επαρχία Παπούα. Η εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung διερωτήθηκε μάλιστα: «Πώς θα πρέπει να χαρακτηρισθεί η εν λόγω συλλογικότητα, απληροφόρητη η υποκρίτρια;». Η Ruangrupa και η Documenta απέρριψαν κατηγορηματικά όλους τους ισχυρισμούς. Μια σειρά συζητήσεων για το θέμα ακυρώθηκαν πάντως μετά από διαμαρτυρία του Εβραϊκού Συμβουλίου, μεταξύ άλλων, λόγω της σύνθεσης του ομάδων συζήτησης.
Στη συνέντευξη τύπου ο σοσιαλδημοκράτης δήμαρχος της πόλης Κάσελ και πρόεδρος του Eποπτικού Συμβουλίου της Documenta 15, Κρίστιαν Γκεζέλε, επανέλαβε πάντως ότι «λόγω της ιστορικής ευθύνης της Γερμανίας, υπάρχει μια πολύ σαφής θέση για τον αντισημιτισμό και το δικαίωμα ύπαρξης του Ισραήλ». Η Πράσινη υπουργός Πολιτισμού του κρατιδίου της Έσσης (όπου βρίσκεται το Κάσελ) Άνγκελα Ντορν ήταν επίσης σαφής: «Ο αντισημιτισμός δεν έχει θέση στην Documenta». Η γενική διευθύντρια της, Σαμπίνε Σόρμαν, τόνισε όμως ότι «στο επίκεντρο της καλλιτεχνικής ιδέας της ¨Ruangrupa“ βρίσκεται η συλλογική δουλειά, η αλληλεγγύη, η συμμετοχή και ο προσανατολισμός προς το κοινό καλό αντί για τον ατομικισμό, την απληστία και την επιδίωξη της εξουσίας. Η “ Ruangrupa“ στέκεται κριτικά απέναντι στο δυτικό ιδεώδες του καλλιτέχνη ως αυθεντία, στους νόμους της αγοράς έργων τέχνης και τους θεσμούς γενικότερα. Η συνεχιζόμενη συζήτηση αγνόησε σε μεγάλο βαθμό τον πυρήνα της ιδέας μιας documenta που ουσιαστικά δοκιμάζει νέες ιδέες για τα προβλήματα του 21ου αιώνα».
Παρά την όλη αυτή συζήτηση, προβλέπεται πως και η φετινή Documenta θα έχει επιτυχία. Η προαγορά εισιτηρίων έχει ήδη ξεπεράσει τις 50.000, ενώ ένα ευρώ από κάθε εισιτήριο θα διατίθεται σε οικολογικά προγράμματα, όπως η διατήρηση φυτειών ελαιοφοινίκων και καουτσούκ στη Σουμάτρα. Έργα τους θα παρουσιάσουν στην Documenta 14 συλλογικότητες, οργανώσεις και φορείς, καθώς και 54 καλλιτέχνες από όλον τον κόσμο.