NewsEdit «Αυτό που λείπει σήμερα είναι η σαφήνεια της υπόδειξης ενός δρόμου· όχι μιας διαδρομής που έχει χαραχτεί από πριν, αλλά μιας διαδρομής που υποδεικνύει τουλάχιστον μια κατεύθυνση»
Η συνέντευξη του Γάλλου φιλοσόφου Εντγκάρ Μορέν δημοσιεύτηκε στην Corriere della Sera στις 21/8/22
♦ Το βιβλίο σας «Réveillons-nous» (Denoël 2022) είναι ένα μανιφέστο. Η ανάλυση ξεκινάει από τη Γαλλία, αλλά στην πραγματικότητα προτείνει στοιχεία για ευρύτερους στοχασμούς. Εσείς επισημαίνετε μια προκαταρκτική διάκριση ανάμεσα σε ουμανιστική Γαλλία και αντιδραστική Γαλλία. Τι πρέπει να εννοήσουμε ως ουμανιστική Γαλλία;
Τα κυριότερα στοιχεία της ουμανιστικής Γαλλίας έγκεινται στη διαρκή επιστροφή στις αρχές της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης, στις αρχές δηλαδή του 1789, της Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου, της κατάργησης των προνομίων. Αυτή είναι η πολιτική πηγή. Υπάρχει όμως και μια φιλοσοφική πηγή που ανάγεται στον Μοντέν, ο οποίος έγραψε: «Θεωρώ όλους τους ανθρώπους συμπατριώτες μου»· στον Μοντέν, ο οποίος ήταν ο πρώτος που αντιτάχθηκε στην αποικιοκρατία, επειδή υπερασπίστηκε τους Αμερικανούς ιθαγενείς που τους αντιμετώπιζαν σαν βαρβάρους.
Μιλώ για μια γαλλική παράδοση η οποία από τον Μοντέν περνάει στους Μοντεσκιέ, Ντιντερό, Βολτέρο, Ρουσό, Ουγκό, Ζολά. Μια παράδοση ριζωμένη, στη διάρκεια της Τρίτης Δημοκρατίας, σε μια πάλη εναντίον της εξουσίας της Εκκλησίας, που έλεγχε την εκπαίδευση, και εναντίον των φιλομοναρχικών συναισθημάτων. Αυτή η Δημοκρατία ευνόησε τη δημιουργία ενός κράτους και μιας εκπαίδευσης θεμελιωμένων πάνω σε κοσμικές αρχές. Η υπόθεση Ντρέιφους, με τη θαρραλέα συμβολή του Εμίλ Ζολά, έγινε ένα παράδειγμα της σύγκρουσης ανάμεσα στην ουμανιστική Γαλλία και στις αντιδραστικές δυνάμεις.
♦ Και αυτό μας οδηγεί στην αντιδραστική Γαλλία…
Οι εκλογικές εκστρατείες αυτής της χρονιάς κατέδειξαν πως η αντιδραστική Γαλλία έχει πάρει το προβάδισμα. Ο κλειστός εθνικισμός (αναδιπλωμένος στον εαυτό του και επομένως αντιτιθέμενος στον πατριωτισμό), η ξενοφοβία, τα ξεσπάσματα του αντισημιτισμού, η εχθρότητα απέναντι στους Αραβες και τους μετανάστες είναι ανησυχητικά σημάδια.
Υπάρχει και η έμμονη ιδέα της «μεγάλης αντικατάστασης», ο φόβος ότι οι Γάλλοι μπορεί να εκτοπιστούν από τους ξένους. Πρόκειται για μια ιδέα που φανερώνει ολική άγνοια της γαλλικής ιστορίας. Αυτή η χώρα οικοδομήθηκε, στην πορεία των αιώνων, ακριβώς πάνω στην ενότητα και την ενσωμάτωση εξαιρετικά ετερογενών λαών, προικισμένων με μια δική τους ιδιαίτερη κουλτούρα (οι Βρετόνοι, οι Αλσατοί, οι Φλαμανδοί…). Ο χαρακτήρας της Γαλλίας είναι ένας και πολλαπλός. Πολλαπλότητα την οποία παραγνωρίζουν οι αντιδραστικοί.
♦ Γιατί ο εθνικισμός, όπως υποστηρίζετε στο βιβλίο σας, είναι μια εκφυλισμένη μορφή του πατριωτισμού;
Υπάρχει μία θεμελιώδης διαφορά. Ο πατριωτισμός, ιδίως εκείνος που εκδηλώθηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, δεν ήταν εχθρός των λαών με τους οποίους βρισκόταν σε σύγκρουση, αλλά θεωρούσε ότι είναι ο ελευθερωτής τους. Ο πατριωτισμός είναι ένα βαθύ συναίσθημα, τόσο πατρικό όσο και μητρικό (λέμε και «η μητέρα-πατρίδα»). Ο εθνικισμός δεν προϋποθέτει διόλου αυτόν τον δεσμό αγάπης. Βασίζεται στο μίσος, στην απόρριψη των διαφορών.
♦ Η παθητική αποδοχή της υπάρχουσας κατάστασης πραγμάτων, στην κουλτούρα του καιρού μας, μήπως είναι τέκνο της ανικανότητάς μας να καλλιεργούμε ελπίδες και ουτοπίες;
Η Γαλλία, όπως και πολλές άλλες χώρες, θεώρησε την πρόοδο ως αναπόφευκτο ιστορικό νόμο, βασιζόμενη στην ιδέα ότι το αύριο θα είναι πάντοτε καλύτερο από το σήμερα. Αυτή η εμπιστοσύνη όμως άρχισε να κλονίζεται ήδη στον προηγούμενο αιώνα, μετά την τραγωδία της Χιροσίμα. Και στη συνέχεια, μετά από άλλα γεγονότα (όπως το οικολογικό σοκ, η εξάπλωση καταπιεστικών και οπισθοδρομικών καθεστώτων, η ηγεμονία του χρήματος και του πλούτου), το μέλλον αποκαλύφθηκε όλο και πιο αβέβαιο και ανησυχητικό.
Αν για μια μικρή προνομιακή μειονότητα το «υπερανθρώπινο» μέλλον (που θέτει υπό αμφισβήτηση την ανθρώπινη φύση και την ίδια την κοινωνία) αντιπροσωπεύει μια ελπιδοφόρα προοπτική, για την πλειονότητα των ανθρώπινων υπάρξεων διαγράφεται ένα ανασφαλές και αγωνιώδες μέλλον. Οταν ξεσπούν μεγάλες οικονομικές και πολιτικές κρίσεις, οι οπισθοδρομικές δυνάμεις γίνονται πιο ισχυρές. Στο παρελθόν υπήρχαν προοδευτικές δυνάμεις, που ενσαρκώνονταν στα διάφορα κόμματα της Αριστεράς, ικανές να καλλιεργούν την ελπίδα μπροστά στο μέλλον.
Σκέφτομαι την απατηλή και μυθολογική πρόταση του κομμουνισμού και τη μεταγενέστερη παρακμή της σοσιαλδημοκρατίας. Παρακμή που πηγάζει από μια άλλη βαθιά παρακμή: εκείνη του στοχασμού. Οι στοχασμοί του Μαρξ, για παράδειγμα, για τον άνθρωπο, για τη φύση, για την ιστορία, για τον κόσμο… είχαν μια λογική συνοχή. Και αυτή η σκέψη περιέχει ακόμα πολύ ορθά στοιχεία.
♦ Σε ποια συγκεκριμένα στοιχεία αναφέρεστε;
Σκέφτομαι την πρόβλεψη της παγκοσμιοποίησης, μολονότι παρουσιάζει σήμερα βαθιά κενά: μια υπερβολική πίστη στον ιστορικό ντετερμινισμό και στην πρόοδο. Η ίδια η ιδέα του ανθρώπου-παραγωγού κατέληξε να υποτιμά τις συγκινησιακές όψεις της ύπαρξης, που συνδέονται με τα όνειρα και με τις μυθολογίες.
♦ Πώς θεμελιώνεται μια άλλη ιδέα για το μέλλον;
Σε έργα όπως «Η Μέθοδος» ή «Ο δρόμος» προσπάθησα να σκεφτώ ξανά τον άνθρωπο, την ιστορία, τον κόσμο, την κοινωνία. Πρόκειται όμως για μια διανοητική προσπάθεια την οποία προώθησα μόνος μου και είχε μικρή απήχηση. Σημασία θα είχε αυτό το είδος νέας σκέψης, στο οποίο αλληλεπιδρούν επιστημονικές και φιλοσοφικές γνώσεις, να συγκεκριμενοποιούνταν σε μια δύναμη, σε ένα κίνημα (και δεν σκέφτομαι τα παραδοσιακά κόμματα, τα οποία είναι ξεπερασμένα) ικανό να διαδώσει θάρρος και ελπίδα.
Αυτό που λείπει σήμερα είναι η σαφήνεια της υπόδειξης ενός δρόμου· όχι μιας διαδρομής που έχει χαραχτεί από τα πριν, αλλά μιας διαδρομής που υποδεικνύει τουλάχιστον μια κατεύθυνση. Αυτή η απουσία χαρακτηρίζει την παρακμή των κομμάτων της Αριστεράς. Αλλά η Αριστερά δεν είναι τα κόμματα, είναι μάλλον μια κατάσταση του πνεύματος.
♦ Ποια είναι, μεταξύ των τόσων δυνατών, η δική σας ιδέα Αριστεράς;
Εκείνη η ελευθεριακή (που προωθεί την πλήρη ανάπτυξη του ατόμου), εκείνη η σοσιαλιστική (που αποβλέπει στη μεταρρύθμιση της κοινωνίας), εκείνη η κομμουνιστική (που επιμένει στις ιδέες της κοινότητας και της αδελφοσύνης) και σήμερα κι εκείνη η οικολογική (που μας προσκαλεί να σκεφτούμε τη σχέση μας με τη φύση).
Για να ξεπεράσουμε την κρίση που ζούμε, προσβλέπω σε μια επιστροφή στις πηγές και στη δημιουργία μιας νέας σκέψης. Δεν μπορούμε πλέον να αποδεχόμαστε παθητικά τις νέες στρατηγικές καθυπόταξης. Σε σχέση με τον παλιό ολοκληρωτισμό, αυτή η καταπιεστική κοινωνία βασίζεται σε πρωτόγνωρες δυνατότητες ηλεκτρονικού και τεχνολογικού ελέγχου (αναγνώριση προσώπου, καθημερινή επιτήρηση μέσω κινητών τηλεφώνων και διαδικτύου) ακόμα πιο επικίνδυνες. […]
► Στις 8 Ιουλίου 2022 ο Εντγκάρ Μορέν συμπλήρωσε τα 101 χρόνια του! Με το τελευταίο βιβλίο του (που κυκλοφόρησε τον περασμένο Μάρτιο στη Γαλλία) απευθύνει στους αναγνώστες ένα προειδοποιητικό σήμα κινδύνου και ταυτόχρονα ένα κάλεσμα για αφύπνιση συνειδήσεων.
Και σημειώνει ότι, εκτός από τις πολλαπλές κρίσεις που ταλανίζουν την ανθρωπότητα, ζούμε σήμερα και «μια κρίση πιο ύπουλη, αθέατη και ριζική: την κρίση της σκέψης»
Πηγή: ΕΦ.ΣΥΝ.