NewsEdit Για τους λάθος λόγους βρέθηκε πάλι στο επίκεντρο η χώρα μας, με την παγκοσμίου βεληνεκούς εφημερίδα «New York Times», να κάνει ρεπορτάζ για την ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα, με τον τίτλο «Πόσο ελεύθερος είναι ο Τύπος στη γενέτειρα της Δημοκρατίας;».
Το ρεπορτάζ της εφημερίδας ξεκινά με την περίπτωση του Σταύρου Μαλιχούδη, όταν ο ίδιος «σκολάροντας» στο Facebook, έπεσε πάνω σε ένα ρεπορτάζ της ΕΦΣΥΝ: σύμφωνα με το δημοσίευμα, η κεντρική ελληνική υπηρεσία πληροφοριών (ΕΥΠ) παρακολουθούσε στενά τις δραστηριότητες ανθρώπων των οποίων οι εργασίες σχετίζονται με τους πρόσφυγες, ακόμη και παρακολουθώντας τα τηλέφωνά τους. Ο κ. Μαλιχούδης έμεινε άναυδος.
Καθώς διάβαζε, παρατήρησε ότι κάποιες από τις λεπτομέρειες του φαίνονταν περίεργα γνώριμες. Ένας δημοσιογράφος που ενδιαφέρει τις υπηρεσίες πληροφοριών, αποκάλυπτε το δημοσίευμα, έκανε ρεπορτάζ για έναν νεαρό πρόσφυγα από τη Συρία που φυλακίστηκε στην Κω. Ο κ. Μαλιχούδης ερευνούσε ακριβώς μια τέτοια ιστορία.
Επικοινώνησε με τους δημοσιογράφους της ΕΦΣΥΝ, οι οποίοι επιβεβαίωσαν ότι ο ανώνυμος δημοσιογράφος στην ιστορία ήταν στην πραγματικότητα αυτός. Σύμφωνα με το ρεπορτάζ τους, η ελληνική Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών, παρακολουθούσε τις δραστηριότητές του για το ειδησεογραφικό πρακτορείο Solomon και είχε υποκλέψει το τηλέφωνό του. Έχοντας εξασφαλίσει ένταλμα παρακολούθησης δύο μηνών από εισαγγελέα, οι αρχές ήταν ελεύθερες να ακούσουν οποιαδήποτε προσωπική ή επαγγελματική κλήση του.
«Φοβήθηκα πολύ»
«Φοβήθηκα πολύ», είπε ο κ. Μαλιχούδης στους New York Times. Για μήνες δεν ήξερε τι να κάνει. «Όταν μίλησα με τη μητέρα μου, με τους φίλους μου, με τις πηγές μου, ένιωσα πραγματικά εκτεθειμένος». Σταμάτησε έκτοτε, σε μεγάλο βαθμό να χρησιμοποιεί το τηλέφωνό του.
Τη χρονιά που ο κ. Μαλιχούδης διάβασε για πρώτη φορά τη δουλειά του σε άλλο ειδησεογραφικό μέσο, το σκάνδαλο είχε πάρει ήδη μορφή χιονοστοιβάδας. Ένας δημοσιογράφος οικονομικού ρεπορτάζ, έμαθε ότι είχε επίσης υποκλαπεί. Η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη παραδέχθηκε ότι η κρατική υπηρεσία πληροφοριών παρακολουθούσε αρχηγό κόμματος της αντιπολίτευσης. Δύο κυβερνητικά στελέχη, συμπεριλαμβανομένου του ανιψιού του πρωθυπουργού, παραιτήθηκαν.
Το ελληνικό Watergate
Αλλά οι ισχυρισμοί για κατασκοπεία είναι δυσοίωνοι για τους Έλληνες δημοσιογράφους με διαφορετικό τρόπο: Χρειάστηκε πολύς χρόνος για να δώσουν μεγάλη προσοχή τα μέσα ενημέρωσης και το ευρύ κοινό.
Η διθνής εφημερίδα αναφέρει ότι παρακολουθεί επίσης με αυξανόμενο συναγερμό τους Έλληνες αξιωματούχους να αρνούνται κατηγορηματικά ότι έχουν ρεπορτάζ με καλές πηγές και να επικρίνουν τους συναδέλφους τους δημοσιογράφους σε συνεντεύξεις Τύπου και στο διαδίκτυο. «Δεν θα δεχτώ κανέναν να κουνάει το δάχτυλο σε αυτήν την κυβέρνηση και να την κατηγορεί για απάνθρωπη συμπεριφορά», είπε ο κ. Μητσοτάκης σε μία Ολλανδή δημοσιογράφο πέρυσι —παρόλο που, όπως φαίνεται, οι κατηγορίες υποστηρίζονται από γεγονότα. Από τότε που ξέσπασε το σκάνδαλο των υποκλοπών, οι δημοσιογράφοι στην Ελλάδα έχουν γίνει ιδιαίτερα προσεκτικοί. Ελέγξαμε τα τηλέφωνά μας για λογισμικό υποκλοπής spyware, διαγράψαμε συνομιλίες με πηγές από τα τηλέφωνά μας για την προστασία τους και τώρα συνομιλούμε αποκλειστικά στο Signal ή αυτοπροσώπως από φόβο μήπως μας παρακολουθήσουν.
Απαντώντας σε ερωτήσεις σχετικά με την κατάσταση της ελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος και υφυπουργός του πρωθυπουργού, Ιωάννης Οικονόμου, απέρριψε την ιδέα ότι οι δημοσιογράφοι λειτουργούσαν σε ένα όλο και πιο κατασταλτικό κλίμα.
«Δημοκρατικές αξίες όπως το κράτος δικαίου, η ελευθερία του λόγου και η διαφάνεια βρίσκονται στο επίκεντρο αυτού που πρεσβεύει η ελληνική κυβέρνηση», είπε ο κ. Οικονόμου. «Το να προτείνεις το αντίθετο είναι απλώς λάθος».
Η θέση με το νούμερο 108…
Παρά τη δήλωση αυτή, η κατάσταση των μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα είναι σαφώς σε καθοδική κλίση. Η παρακολούθηση των δημοσιογράφων έκανε την Ελλάδα να πέσει από την 70η στην 108η θέση στην τελευταία έκθεση για την ελευθερία του Τύπου των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα — τη χαμηλότερη κατάταξη σε όλη την Ευρώπη.
Άλλα πρόσφατα γεγονότα αντικατοπτρίζουν τη δεινή θέση των ΜΜΕ στην Ελλάδα. Τον Απρίλιο του 2021, για παράδειγμα, ο Έλληνας ερευνητής δημοσιογράφος Γιώργος Καραϊβάζ, ο οποίος κάλυπτε το οργανωμένο έγκλημα και την αστυνόμευση, πυροβολήθηκε θανάσιμα μέρα μεσημέρι έξω από το σπίτι του. Κάτι που οι ειδικοί της αστυνομίας περιέγραψαν αργότερα ως «συμβόλαιο θανάτου». Η έρευνα, ωστόσο, για τη δολοφονία του φαίνεται να έχει σταματήσει επ’ αόριστον. Το 2022, δύο Έλληνες δημοσιογράφοι ανακάλυψαν αυτοσχέδιες βόμβες έξω από τα σπίτια τους και στις αρχές Οκτωβρίου, ο Αμερικανός φωτορεπόρτερ Ράιαν Τόμας δέχτηκε σωματική επίθεση από τα ΜΑΤ ενώ κατέγραφε μια διαδήλωση στα Εξάρχεια, όπου οι κάτοικοι διαμαρτύρονταν για νέα αναπτυξιακά έργα. Την περασμένη εβδομάδα, ο Νίκος Πηλός, φωτορεπόρτερ, συνελήφθη την ώρα που κάλυπτε αστυνομική ενέργεια στην πόλη αυτή.
Αλλά το σκάνδαλο κατασκοπείας, και το πώς ήρθε στη δημοσιότητα, έθεσε ένα πιο θεμελιώδες ερώτημα σχετικά με το εάν μια χώρα γνωστή για τις παραλίες και τα αρχαία ερείπιά της αγωνίζεται να διατηρήσει τις δημοκρατικές της αξίες.
Τι έγινε με τα ΜΜΕ στην Ελλάδα; Πώς ακόμη και η πρόταση της κυβέρνησης να κατασκοπεύει δημοσιογράφους και ηγέτες της αντιπολίτευσης αντιμετωπίστηκε αρχικά με σήκωμα των ώμων; Για πολύ καιρό, τόσο οι απλοί Έλληνες όσο και όσοι είχαν επιρροή δεν φαινόταν να ενοχλούνται από την κατασκοπεία δημοσιογράφων από την κυβέρνηση ή να βιάζονται να κάνουν οτιδήποτε γι’ αυτό.
Οι παρακολουθήσεις Κουκάκη-Ανδρουλάκη «τάραξαν» τα νερά
Αμέσως μετά τις αποκαλύψεις, η αναφερόμενη παρακολούθηση του κ. Μαλιχούδη δεν έλαβε σχεδόν καμία αναφορά στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης. Μόλις μήνες αργότερα, όταν πολλά ανεξάρτητα ειδησεογραφικά site αποκάλυψαν λεπτομέρειες για την παρακολούθηση ενός άλλου, πιο γνωστού ρεπόρτερ, του Θανάση Κουκάκη, και λίγο αργότερα του αρχηγού ενός πολιτικού κόμματος της αντιπολίτευσης, του Νίκου Ανδρουλάκη, η ιστορία εξελίχθηκε σε ένα σκάνδαλο αντάξιο ευρείας κάλυψης.
Ο κ. Κουκάκης, οικονομικός ρεπόρτερ που είχε γράψει μια σειρά άρθρων εξετάζοντας τον ελληνικό τραπεζικό τομέα, είπε ότι άκουσε από κυβερνητικές πηγές ότι παρακολουθούνταν από την ελληνική υπηρεσία πληροφοριών. Σύντομα ανακάλυψε κάτι άλλο: το τηλέφωνό του είχε μολυνθεί με το Predator, ένα κακόβουλο πρόγραμμα spyware πολύ πιο επεμβατικό από μια υποκλοπή.
Το Predator αναπτύχθηκε από μια εταιρεία που ονομάζεται Cytrox, με έδρα τη Βόρεια Μακεδονία, και πωλείται στην Ελλάδα από την Intellexa, μια εταιρεία με γραφεία στην Αθήνα. Όπως έμαθε ο κ. Κουκάσης, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να ακούει τις κλήσεις του, να διαβάζει τα κείμενά του, ακόμη και να έχει τη δυνατότητα να παρακολουθεί τις προσωπικές συνομιλίες του ανοίγοντας εξ αποστάσεως το μικρόφωνο ή την κάμερα του τηλεφώνου του.
Κυβερνητικοί αξιωματούχοι αρνήθηκαν ότι ανέπτυξαν το λογισμικό κατασκοπείας Predator.
«Θα συνεχίσουμε την έρευνά μας. Δεν θα φοβηθούμε»
Δεν έχει γίνει ακόμα γνωστή η σχέση μεταξύ των υποκλοπών και των μολύνσεων από spyware, αλλά δύο δημοσιογράφοι της Reporters United, μια μικρή ερευνητική ομάδα στην Αθήνα, αποκάλυψαν στενές σχέσεις μεταξύ ενός επιχειρηματία που είχε σχέσεις με την Intellexa και του Γρηγόρη Δημητριάδη, τότε γενικό γραμματέα του πρωθυπουργού, καθώς και ανιψιό του. Ο κ. Δημητριάδης παραιτήθηκε από τη θέση του τον Αύγουστο μετά τα δημοσιεύματα. Αμέσως μήνυσε τους ειδησεογραφικούς οργανισμούς και τους δημοσιογράφους, μια κίνηση που καταδικάστηκε ευρέως από τους διεθνείς φύλακες της ελευθερίας του Τύπου.
«Οι ιστορίες είναι ακόμα ανοιχτές — δεν έχουν αποσυρθεί», είπε ο Θοδωρής Χονδρογιάννος, δημοσιογράφος των Reporters United και ένας από τους ανθρώπους που μήνυσε ο κ. Δημητριάδης. «Θα συνεχίσουμε την έρευνά μας. Δεν θα φοβηθούμε».
Αλλά η επιδίωξη τέτοιων ιστοριών γίνεται όλο και πιο δύσκολη στο τρέχον κλίμα των μέσων ενημέρωσης της Ελλάδας. Παρά τη δημοσιογραφική αξία των σκανδάλων υποκλοπών και spyware, συνεχίζει να καλύπτεται κυρίως από μικρότερα ελληνικά μέσα ενημέρωσης και τον διεθνή Τύπο.
«Για επτά μήνες, ήμασταν μόνοι», είπε η Ελίζα Τριανταφύλλου, μια ερευνήτρια δημοσιογράφος, σε επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που ερευνούσε τη χρήση spyware, κατά τη διάρκεια ακρόασης τον Σεπτέμβριο. Η ίδια έχει γράψει αρκετές ιστορίες για το Predator και το spyware στην Ελλάδα για το μέσο Inside Story. «Δύο πολύ μικρά μέσα ενημέρωσης, με πολύ περιορισμένους πόρους… Και για όλα τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης — εφημερίδες, ραδιόφωνο, τηλεόραση — η ιστορία δεν υπήρχε», είπε.
Σε συνέντευξή της, η κ. Τριανταφύλλου είπε ότι πιστεύει ότι η βασική πρόκληση στα σύγχρονα ελληνικά μέσα ενημέρωσης είναι η έλλειψη οικονομικής ανεξαρτησίας, η οποία «χρόνο με το χρόνο επιδεινώνεται». Οι μακροχρόνιες εταιρείες μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα τείνουν να λαμβάνουν κρατική χρηματοδότηση και ανήκουν σε πλούσιους επιχειρηματίες με άλλα συμφέροντα. Κατά την άποψη των ανεξάρτητων δημοσιογράφων, αυτό σημαίνει ότι είναι δύσκολο να αναφερθεί οποιαδήποτε επικριτική ιστορία για την κυβέρνηση, αυτές τις επιχειρήσεις ή τους στενούς τους συνεργάτες.
Οικονομική κρίση, πανδημία και… λίστα «Πέτσα»
Η οικονομική επισφάλεια της δημοσιογραφίας στην Ελλάδα εντείνει το πρόβλημα της δημοσιογραφικής ανεξαρτησίας. Κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης χρέους που ξεκίνησε στα τέλη του 2009 και ξανά κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα δημοσιογραφικά γραφεία αντιμετώπισαν σημαντικές περικοπές στον προϋπολογισμό και μαζικές απολύσεις. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση διέθεσε 20 εκατομμύρια ευρώ για μια διαφημιστική εκστρατεία για τη δημόσια υγεία και διένειμε τα κεφάλαια σε μεγάλο βαθμό σε ειδησεογραφικούς οργανισμούς που υπερασπίστηκαν τους σκοπούς τους, εξαιρουμένων άλλων.
«Πολλά μέσα που θεωρούνται «αντιπολιτευόμενα» μέσα έλαβαν δυσανάλογα χαμηλότερα επίπεδα διαφημιστικών εσόδων σε σύγκριση με πιο φιλικά προς την κυβέρνηση μέσα, παρά το γεγονός ότι πολλά είχαν υψηλότερη κυκλοφορία και αναγνωσιμότητα», έγραψε σε επιστολή προς την ελληνική κυβέρνηση, το International Press Institute, μη κερδοσκοπικός οργανισμός για την ελευθερία του Τύπου.
Σε μια πρόσφατη δημοσκόπηση των δημοσιογράφων της χώρας, το 28% των ερωτηθέντων ανέφεραν ότι έπαιρναν λιγότερα από 800 ευρώ το μήνα από τη δημοσιογραφική τους δουλειά και το 29% ανέφερε ότι αμείβεται με λιγότερα από 1.200 ευρώ το μήνα.
Ενώ πολλοί Έλληνες φαίνεται να πιστεύουν ότι η δημοσιογραφία είναι απαραίτητη για τη δημοκρατία, λίγοι φαίνονται διατεθειμένοι να πληρώσουν για αυτήν. Στον απόηχο της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, η μέση κυκλοφορία των εθνικών πολιτικών εφημερίδων μειώθηκε δραματικά, σε 216.500 το 2011 από 400.000 το 2005. Μεταξύ 2011 και 2021, οι πωλήσεις ημερήσιων εφημερίδων μειώθηκαν κατά 74%, σύμφωνα με ετήσια στοιχεία που δημοσιεύει η ΕΛΣΤΑΤ.
Ως απάντηση, αρκετοί μικροί, ανεξάρτητοι ειδησεογραφικοί οργανισμοί —όπως οι Reporters United, το Inside Story και το Solomon— άρχισαν να λειτουργούν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, χρηματοδοτούμενοι από επιχορηγήσεις, συνδρομές, συνεισφορές αναγνωστών και συνεργασίες προκειμένου να διασφαλιστεί η πιο ανεξάρτητη δημοσιογραφία.
Τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα απειλούν τη δημοκρατία στη χώρα
Οι απειλές για τον ελληνικό ελεύθερο Τύπο είναι τόσο τρομερές που τα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου συγκάλεσαν πρόσφατα μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης στην Αθήνα για να ερευνήσουν στο βάθος τις καταγγελίες για παρακολούθηση. Όπως είπε ο Στέφανος Λουκόπουλος του Vouliwatch, ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού παρακολούθησης και διαφάνειας, η κατάσταση των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης στην Ελλάδα απειλεί επίσης την κατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα.
«Αυτό που συνέβη με τα ελληνικά κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης είναι η σύλληψη του τύπου από τις εταιρείες και την κυβέρνηση», είπε και πρόσθεσε ότι ο πρωθυπουργός έθεσε την εθνική ραδιοτηλεόραση της ΕΡΤ υπό τον άμεσο έλεγχό του όταν ανέλαβε τα καθήκοντά του το 2019.
Ο κ. Οικονόμου, ο κυβερνητικός εκπρόσωπος, αντικρούει αυτή την κριτική, γράφοντας σε δήλωσή του: «Η Ελλάδα έχει ζωντανά, ποικιλόμορφα και ανοιχτά μέσα ενημέρωσης», προσθέτοντας ότι, «μια πρόχειρη ματιά σε οποιοδήποτε περίπτερο στην Ελλάδα δείχνει μια τεράστια πληθώρα τίτλων, πολλοί που ζητούν από την κυβέρνηση και τους δημόσιους αξιωματούχους να λογοδοτούν σε καθημερινή βάση και με τον πιο έντονο τρόπο».
Και όμως πέρυσι, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας ψήφισε νόμο που διευκολύνει ακόμη περισσότερο τη σύλληψη δημοσιογράφων. Με στόχο φαινομενικά τις «ψευδείς ειδήσεις», αυτός ο νόμος απειλεί με φυλάκιση «οποιονδήποτε δημοσίως ή μέσω του διαδικτύου διαδίδει με οποιονδήποτε τρόπο ψευδείς ειδήσεις που μπορούν να προκαλέσουν ανησυχία ή φόβο στο κοινό ή να κλονίσουν την εμπιστοσύνη του κοινού στην εθνική οικονομία, την αμυντική ικανότητα της χώρας ή τη δημόσια υγεία».
«Είμαι εντάξει, κατάλαβες;»
Σύμφωνα με το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, η σαρωτική γλώσσα αυτού του νόμου σημαίνει ότι οι δημοσιογράφοι θα μπορούσαν να βρεθούν αντιμέτωποι με ποινή φυλάκισης ακόμη και όταν φαίνονταν να επικρίνουν την κυβέρνηση.
Δεν βοηθάει το γεγονός ότι οι Έλληνες δημοσιογράφοι εργάζονται επίσης σε ένα τοπίο τεράστιας δημόσιας δυσπιστίας – το οποίο επίσης μειώνει τα διαφημιστικά έσοδα και τους αριθμούς κυκλοφορίας, αποσταθεροποιώντας περαιτέρω τη βιομηχανία. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του Ινστιτούτου Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας, μόνο το 27% των Ελλήνων δήλωσε ότι αισθάνεται ότι μπορεί να εμπιστευτεί τις ειδήσεις γενικά.
Ωστόσο, μόνο το 7% των Ελλήνων δήλωσε ότι τα μέσα ενημέρωσης της χώρας ήταν απαλλαγμένα από αδικαιολόγητη κυβερνητική επιρροή και το 8% από εμπορικά συμφέροντα – τα χαμηλότερα ποσοστά στις 46 χώρες της έρευνας. Έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2016 διαπίστωσε ότι μόνο το 12% πιστεύει ότι τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης παρέχουν πληροφορίες χωρίς πολιτική ή εμπορική πίεση. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του δικτύου Ταχείας Ανταπόκρισης για την Ελευθερία των Μέσων στην Ευρώπη, «η ελευθερία του Τύπου στην Ελλάδα συνέχισε την αξιοσημείωτη επιδείνωση της» φέτος.
Εξαιτίας αυτής της αρνητικής αντίληψης για τη δημοσιογραφία, ο κ. Μαλιχούδης μας είπε: «Όταν συναντώ κάποιον στο μπαρ και, πίνοντας μια μπύρα, λέω ότι είμαι δημοσιογράφος, νιώθω ότι πρέπει να εξηγήσω: αλλά είμαι εντάξει… Κατάλαβες; Είμαι εντάξει».