Χρόνης Διαμαντόπουλος Ίσως έχουμε φτάσει σε εκείνο το σημείο της ιστορίας που υποβαλλόμαστε σε μια τόση έντονη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης (artificial intelligence) στην καθημερινότητά μας, που οι περισσότεροι το έχουμε πλέον απολύτως αντιληφθεί. Παρά ταύτα, δεν είναι λίγοι αυτοί που έχουν συνδυάσει την al με την ύπαρξη κακόβουλων ρομπότ ή σκεπτόμενων μηχανών σε σενάρια επιστημονικής φαντασίας, όπως αυτό του HAL 9000 της Οδύσσειας του Διαστήματος του Kubrick και Clarke.
Της Χαράς Πιπερίδου
Όμως, τα παραδείγματα al σκεπτόμενων μηχανών στην καθημερινή ζωή μας με τη μορφή αλγορίθμων, που αναλαμβάνουν μια συγκεκριμένη αποστολή είναι πραγματικά αναρίθμητα. Αν αναλογιστεί κανείς τα πιο απλά παραδείγματα του τρόπου λειτουργίας των μηχανών αναζήτησης google search, των smartphones και κατ’ επέκταση των σύγχρονων μορφών εφαρμογών επικοινωνίας, gmail, social media, google search, ψηφιακών αγορών και google ads, ψηφιακών βοηθών όπως το Google Assistant ή το Amazon Alexa, εφαρμογών ψυχαγωγίας όπως το Netflix, Spotify, Youtube, χαρτών και κίνησης όπως το Google Maps, ευφυών συστημάτων αναγνώρισης προσώπου όπως το FaceID της Apple, πλοήγησης των smart cars όπως της Tesla, ρύθμισης της κυκλοφορίας για τη βελτίωση της οδικής ασφάλειας και της μείωσης της κυκλοφοριακής συμφόρησης, θα συνειδητοποιήσει ότι το al είναι πια αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής μας και χρησιμοποιείται ήδη σε πολλούς τομείς (υγεία, ειδησεογραφία, δημόσια διοίκηση, υπηρεσίες, μεταφορές, μεταποιητικούς κλάδους, γεωργία, κτηνοτροφία κ.α.).
Οι επιλογές μας συλλέγονται και απομνημονεύονται κι έτσι αποκωδικοποιούνται οι προτιμήσεις μας σε σχέση με ανθρώπους, αντικείμενα, καταναλωτικά αγαθά, μουσική, τόπους κ.α. Ο υπολογιστής λαμβάνει δεδομένα, τα συλλέγει, τα επεξεργάζεται και ανταποκρίνεται βάσει αυτών. Έως ένα βαθμό η al σίγουρα μας διευκολύνει. Από εκεί και πέρα, όπως και σε καθετί ψηφιακό και μη που μας περιβάλλει υπάρχει και ένα τουλάχιστον μειονέκτημα, όπως η παράλειψη στοιχείων και η εξάλειψη ποικιλομορφιών και μη αναμενόμενων, απρόβλεπτων ενδιαφερουσών και διαφορετικών πτυχών των πραγμάτων.
Η εξαιρετική πρόοδος της τεχνολογίας, καθώς και η διάδοση ισχυρών νέων εργαλείων έχει επηρεάσει σε πολύ μεγάλο βαθμό και την τέχνη. Τελευταίως, η τεχνητή νοημοσύνη στις τέχνες παρουσιάζει μια συγκλονιστική έκρηξη. Το νέο πεδίο της generative al ( γενετική τεχνητή νοημοσύνη) δίνει στις μηχανές τη δυνατότητα να δημιουργούν έργα αντλώντας έμπνευση από τον απεριόριστο όγκο διαδικτυακών δεδομένων και γνώσης που έχει συσσωρευτεί επί αιώνες.
Δεν λησμονούμε το παράδειγμα του έργου Théâtre D’Opera Spatial του Jason M. Allen (εικόνα), το οποίο δημιουργήθηκε με το Midjourney, ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης που μετατρέπει γραμμές κειμένου σε υπερρεαλιστικά γραφικά. Το έργο που απέσπασε το πρώτο βραβείο στην ψηφιακή κατηγορία στο State Fair του Κολοράντο δηλώνει σαφώς μια εντυπωσιακή κι αλλόκοτη κατ’ εμέ νίκη, η οποία αληθώς καθιερώνει την τεχνητή νοημοσύνη στην τέχνη.
Η χρήση της, αναμφισβήτητα είναι ένα ισχυρό όπλο και θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αποτελέσει ένα επιπλέον εργαλείο του σύγχρονου καλλιτέχνη για να επεκτείνει περαιτέρω την εφευρετικότητα και δημιουργικότητά του. Η συνεργασία τεχνολογίας και καλλιτεχνών μπορεί να δημιουργήσει νέα είδη έργων με εξαιρετικό ενδιαφέρον. Όπως διατείνεται ο Drew Hemment, καθηγητής Data Arts & Society στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και συνεργάτης του Ινστιτούτου Alan Turing στο The Times of Israel η al θα μπορούσε να καταστεί μια υπερδύναμη για τους καλλιτέχνες. Σήμερα, οι καλλιτέχνες μπορούν να δημιουργήσουν εικόνες, ήχους, συνδυάζοντας την ανθρώπινη διαίσθηση με προηγμένη υπολογιστική τεχνολογία. Κάθε λογισμικό υποκρύπτει την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Δεν είναι το εργαλείο που δίνει ένα αποτέλεσμα μαγικό, αλλά ο ανθρώπινος νους και η φαντασία που κατευθύνει το εκάστοτε software.
Ασφαλώς, μεταξύ καλλιτέχνη και αλγορίθμου δεν τίθεται θέμα ανταγωνισμού με στόχο την αντικατάσταση του πρώτου. Θεωρώ ότι μέχρι στιγμής τα έργα που παράγονται από την al αφενός ως διαδικασία, αφετέρου ως αποτέλεσμα δεν δύνανται να αγγίξουν τις αισθητικές και πνευματικές ποιότητες, την απεριόριστη ελευθερία, την ποιητική υπόσταση, τη συναισθηματική ηχώ, το μαγικό αποτύπωμα του χειρωνακτικού στοιχείου, την μυστική ύπαρξη της σωματικότητας, το ίχνος της δημιουργικότητας, την ενεργειακή παρουσία της ψυχικής καταβολής, την δύναμη της κριτικής σκέψης, και άλλες πολλές δυσδιάκριτες και μη κατακτήσεις της τέχνης. Η τέχνη είναι κατ’ ουσίαν ποίηση και οφείλει να εκφράζει την οικουμενικότητα των συναισθημάτων. Το έργο τέχνης με τον τρόπο του ξανοίγει το Είναι των όντων· εντός του έχει τεθεί εν έργω η αλήθεια των όντων.
Οι εικόνες μέσω της al, προς το παρόν αποτελούν απλώς παράγωγα μιας μιμητικής ανα – παραγωγικής διαδικασίας, που όσον αφορά στον ψηφιακό κόσμο ελάχιστα παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον. Η al έχει τη δυνατότητα να επεξεργάζεται ταυτοχρόνως ένα πλήθος δεδομένων του διαδικτύου. Συνεπώς , έχει μια πιο ευρεία, μαζική απεύθυνση. Οι εικόνες της είναι βασισμένες σε στερεοτυπικά πρότυπα κι επομένως αναπαράγουν στερεοτυπικές προσεγγίσεις της εικόνας του κόσμου και του ατόμου, πολλές φορές ελκυστικές για τον καταναλωτικό κόσμο και τον χώρο της ψυχαγωγίας. Το κυριότερο είναι χαμηλού κόστους. Ο Syed λέει ότι οι άνθρωποι μπορεί να στραφούν στην al για τη δημιουργία fan-art, αυτοεκδιδόμενων βιβλίων, λογοτύπων, οικογενειακών πορτρέτων. Είναι είδη για τα οποία προέχει η εξοικονόμηση χρημάτων, παρά η ποιότητα του τελικού προϊόντος και αυτονόητα γίνεται προτιμητέα από το αγοραστικό κοινό. Κατά συνέπεια, θα εξαφανισθούν σταδιακά τα επαγγέλματα που αντιστοιχούν σε αυτές τις εργασίες.
Η δυνατότητα των διαφόρων λογισμικών να έχουν πρόσβαση σε εικόνες που θεωρούνται μη ασφαλούς περιεχομένου ( λόγω αποτρόπαιων σκηνών βίας ή θανάτου) και για το λόγο αυτό απαγορευμένες από το ίδιο το κωδικοποιημένο σύστημα λειτουργίας τους (π.χ. DALL-E 2) περιορίζεται με αποτέλεσμα το λογισμικό εκτός από μιμητικά να ενεργεί και περιοριστικά, δειγματοληπτικά, με επιμερισμένη παρατήρηση κάτι που ασφαλώς δεν συμβαίνει στην καλλιτεχνική διαδικασία. Υπάρχει μια αδιανόητα φυσική διάσταση στο καλλιτεχνικό δημιούργημα, ως εκ τούτου στη δημιουργική δραστηριότητα του υποκειμένου, που μέσα της ο Schelling θα διακρίνει το σημείο μεταφυσικής ταύτισης της ελευθερίας με τη φύση.
Ο καλλιτέχνης είναι εντελώς ελεύθερος να συλλάβει εκ των έσω μορφές, δηλαδή να αποκαλύψει εντελώς φαντασιακές εμφανίσεις που πριν δεν υπήρξαν διόλου, ούτε ως φόρμες του αντικειμενικού κόσμου και επιπλέον να συστήσει κριτικές εικόνες πολιτικού ή κοινωνικού περιεχομένου. Θέτει έναν στόχο και γι’ αυτό υπάρχει όπισθεν ένα ερώτημα. Υποκρύπτεται μια περιεκτική αιτιότητα, απόρροια ενός βαρυσήμαντου αρχικού “γιατί”. Σε αυτό σίγουρα δεν μπορεί να απαντήσει αποτελεσματικά το υπολογιστικό σύστημα, το οποίο αξιοποιεί κι ανά – παράγει και σίγουρα δεν αμφισβητεί. Δεν δύναται να θέσει κοινωνικά, πολιτιστικά και πολιτικά ζητήματα.
Ο θεωρητικός Michael Betancourt, ο οποίος εξετάζει τις κοινωνικές και πολιτιστικές επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης επισημαίνει ότι η θέση της Al στην τέχνη και η επακόλουθη αυτοματοποίηση της καλλιτεχνικής παραγωγής έχουν ως αποτέλεσμα τη σταθεροποίηση της κοινωνικής ταυτότητας, γεγονός διόλου ακίνδυνο. Η κοινωνική ταυτότητα τροποποιείται σε ένα προϊόν καθιερωμένων κανόνων και συμβάσεων, κάτι κατηγορηματικώς προβληματικό.
Ας μην υπερβάλλουμε μια εικόνα ακόμη και με κάποιες αισθητικές αρετές ή αναφορές στην ιστορία της τέχνης δεν καθίσταται αυτομάτως και εγγενώς τέχνη. Οι καταγωγές της οφείλει όπως προανέφερα να προέρχονται από μια άλλου είδους οντολογική συνθήκη.
Βέβαια, σε αυτό το οπτικό πεδίο που χαρακτηρίζεται συντριπτικά από την μηχανική όραση, ίσως οφείλουμε να επανεξετάζουμε επανειλημμένως τα θεωρητικά εργαλεία που μεταχειριζόμαστε για την κουλτούρα της εικόνας.
Η δημιουργία πνευματικών προϊόντων δεν είναι διόλου εύκολη ή εύπεπτη υπόθεση. Αυτό δεν έχει γίνει αντιληπτό. Είναι ένα πασιφανές και βαθύ πρόβλημα όχι μόνο σε εγχώρια, αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα ιδιαίτερα του κοινού που βρίσκεται εκτός της καλλιτεχνικής και δη εικαστικής κοινότητας. Η τέχνη περιέχει μια πολύ εξειδικευμένη συνθήκη. Αυτό δεν γίνεται – και δικαιολογημένα – εύκολα κατανοητό. Όπως κάποιος δεν δύναται εύκολα να γίνει κοινωνός προηγμένων επιστημονικών αναλύσεων, έτσι και πιθανότατα με μεγαλύτερη δυσχέρεια δεν μπορεί να συλλάβει την πολυπλοκότητα της τέχνης. Μακάρι κάποια στιγμή τουλάχιστον να γίνει προφανές. Επί παραδείγματι, στους τομείς της αρχιτεκτονικής και της κατασκευής οι νέες τεχνολογίες υλών έχουν ανακαλύψει νέα, αισθητικά εντυπωσιακά, θαυμάσια υλικά με ασύλληπτη ανθεκτικότητα που ξεπερνά αυτή των φυσικών. Κανένα όμως από αυτά δεν θα αντικαταστήσει τα υλικά που γεννά η γη, όπως λόγου χάριν το μάρμαρο ή το ξύλο. Οι εγγενείς ιδιότητες τα διαφοροποιούν, κυρίως ποιοτικά, ενεργειακά και πνευματικά σε μεγάλο βαθμό.
Άρα, επανέρχομαι λέγοντας ότι η al είναι χρήσιμη έως απαραίτητη πια στη ζωή μας και στην τέχνη, αλλά κατ’ εμέ δεν τίθενται ζητήματα ανταγωνισμού ή αντικατάστασης της τέχνης· τουλάχιστον αυτού που γνωρίζω, πιστεύω και νιώθω ως τέχνη. Βέβαια, με τις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις στα νευρωνικά δίκτυα η τέχνη μέσω της al έχει εξελιχθεί. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να δημιουργήσει νέες μορφές έκφρασης που δεν έχουν ξαναειδωθεί. Κανείς λοιπόν, δεν μπορεί να γνωρίζει εκ προοιμίου τον βαθμό που θα εξελιχθεί. Η al με σωστή χρήση σίγουρα μπορεί να συνεισφέρει εξαιρετικά στην καλλιτεχνική διαδικασία, εξαρτάται πάντα από το ποιος, πως και γιατί την χρησιμοποιεί, από τον βαθμό που καθοδηγείται από την ανθρώπινη δημιουργικότητα και φαντασία. Η συνεργασία al και τέχνης ίσως αποβεί θαυματουργική.
Ένας καλλιτέχνης μυημένος στη διαδικασία παραγωγής καλλιτεχνικής εικόνας θα χρησιμοποιήσει ένα software al με διαφοροποιημένο τρόπο απ’ ότι ένας άλλος χρήστης που προέρχεται από άλλα πεδία. Επίσης, εξαρτάται από το λογισμικό και τον βαθμό πολυπλοκότητας του εξειδικευμένου κώδικα. Για παράδειγμα ο Trevor Paglen και η ομάδα του δημιούργησαν ένα πρόγραμμα που επιτρέπει τη χρήση αλγορίθμων μηχανών – παρεμφερές με αυτά που χρησιμοποιούνται στην αυτόματη παραγωγή και ανάλυση εικόνας – για να κατασκευάσουν μέσω αυτού πραγματικές εικόνες πορτραίτων, γνωστές ως Eigenfaces. Mεταξύ των εικόνων που επέλεξαν να επεξεργαστούν είναι και αυτές πολιτικών φιλοσόφων όπως ο Frantz Fanon, εμβληματική μορφή του μετα-αποικιοκρατικού αγώνα∙ ο Ιρλανδός λογοτέχνης, θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Samuel Beckett∙ η Γαλλίδα φιλόσοφος και πολιτική ακτιβίστρια Simone Weil.
Το αποτέλεσμα είναι καλλιτεχνικές εικόνες με κάποιες εμφανείς ζωγραφικές ποιότητες και δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να συγκριθούν με άλλες εικόνες της τεχνητής νοημοσύνης. Επίσης, η Meredith Tromble μέσω του έργου της ερευνά τον τρόπο με τον οποίο η συμβολή της τέχνης μπορεί να προτρέψει την εξέλιξη των οντοτήτων τεχνητής νοημοσύνης, προσαρμόζοντας εμπειρικές γνώσεις και “συναισθήματα-σκέψεις” ως νέες λειτουργίες στη τεχνητή νοημοσύνη.
Το γεγονός ότι η τεχνητή νοημοσύνη δημιουργεί εικόνες χρησιμοποιώντας μοντέλα που έχουν εκπαιδευτεί στο πρωτότυπο έργο άλλων ανθρώπων και καλλιτεχνών αναπόφευκτα εγείρει ηθικά και πρακτικά ερωτήματα και θέτει το ζήτημα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Οι βάσεις δεδομένων συχνά περιλαμβάνουν πολλές εικόνες που προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα. Στο ερώτημα αν είναι ηθική η χρήση από την al εικόνων έργων άλλων καλλιτεχνών θα έλεγα ότι ο χώρος του διαδικτύου είναι ελεύθερος για τον οποιονδήποτε να χρησιμοποιήσει ό,τι επιθυμεί. Το θέμα είναι σε ποιο βαθμό θα χρησιμοποιηθεί μια εικόνα και με ποιο τρόπο, εάν χρησιμοποιηθεί ως έναυσμα, δηλαδή δημιουργικά. Άρα, αν δεν αναφερόμαστε σε καθαρή αντιγραφή και συνεπώς υποκλοπή, είτε η χρήση δεδομένων γίνεται από έναν χρήστη ή έναν καλλιτέχνη , είτε από την al (παρόλο που δεν έχει νομική προσωπικότητα) τίθεται το ίδιο ηθικό ζήτημα. Βέβαια, ο άνθρωπος συνήθως θέτει κάποια ηθικά όρια κάτι που κανείς δεν μπορεί ακόμη να ισχυριστεί για την μηχανή.
Αυτό που με θορυβεί εντόνως είναι ότι η μηχανή γενικότερα έχει εκτοπίσει όλο και περισσότερο το ανθρώπινο δυναμικό σε αρκετούς τομείς εργασίας. Είναι σχεδόν σαφές, ότι ο ανθρώπινος παράγοντας εμπλέκεται ελάχιστα σε πολλές διαδικασίες κι εργασίες της καθημερινής ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ChatGPT της OpenAl, το οποίο βελτιστοποιείται τόσο με εποπτευόμενες όσο και με ενισχυτικές τεχνικές εκμάθησης. Σχεδόν, όλοι μας έχουμε συνομιλήσει με αυτή την εφαρμογή al, έστω μια φορά και μας έχει εξυπηρετήσει. Όμως, οι κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις του θέματος αναντίρρητα μου προκαλούν ανησυχία. Το ανθρώπινο εργατικό δυναμικό φαίνεται να εξαλείφεται όλο και περισσότερο στην αγορά εργασίας. Εικάζεται ότι τα δύο τρίτα των θέσεων εργασίας θα μπορούσαν να αυτοματοποιηθούν τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό. Αν αναλογιστεί κανείς τις συνέπειες είναι σχεδόν τρομακτικό. Όμως, δεν είμαι σίγουρα έτοιμη να ενστερνιστώ την άποψη του Stephen Hawking ότι η ανάπτυξη πλήρους τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να σημαίνει το τέλος της ανθρώπινης φυλής. Διατύπωσε κάποτε ότι η al θα αρχίσει να λειτουργεί με τέτοιο βαθμό αυτονομίας που θα σχεδιάζει τον εαυτό της με αυξανόμενη ταχύτητα και το περιορισμένο από την αργή γενετική εξέλιξη ανθρώπινο γένος δεν θα μπορέσει να την ανταγωνιστεί και θα αντικατασταθεί. Αυτό βέβαια, μέχρι στιγμής εξαρτάται και από το κατά πόσο θα το επιτρέψει ο ίδιος ο άνθρωπος, δημιουργός της al.
Δεν γνωρίζει κανείς πόσο ανατρεπτική θα είναι, όμως ακόμη και ως πολύ μακρινό σενάριο μου προκαλεί αναπάντεχη αμηχανία.
Χαρά Πιπερίδου, εικαστικός