NewsEdit Ο Μοντένι εγκωμιάζει την άσκηση της αμφιβολίας που οδηγεί στην ανεκτικότητα. Επικαλείται εκείνη τη συμβουλή για σύνεση μπροστά στη δυσκολία να γνωρίσουμε την αλήθεια
Συνέντευξη του Αντουάν Κομπανιόν που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό L’ Obs
● Καθώς ο Μοντένι έχει ξαναγίνει επίκαιρος, τον περιγράφουν μερικές φορές ως τον πρόδρομο της selfie ή του blog. Δεν είναι λίγο υπερβολικό;
Οι ομοιότητες με τον Μοντένι, που φαντάζονται οι σύγχρονοι αναγνώστες, βασίζονται σε παρερμηνείες και αναχρονισμούς, αλλά οι αναχρονισμοί δεν είναι πάντοτε κακοί, ιδίως αν μας δίνουν τη δυνατότητα να ανακαλύψουμε έναν συγγραφέα! Ο Μοντένι επινοεί αυτό το ιδιαίτερο είδος της αυτοπροσωπογραφίας που είναι τα «Δοκίμια». Το συγγραφικό του έργο συνοδεύει τη ζωή του, αλλά η ζωή του είναι οι αναγνώσεις του, πάνω στις οποίες στοχάζεται και γράφει. Στην Αναγέννηση, οι καθρέφτες δεν είναι πολλοί και οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν καλά με τι μοιάζουν. Οταν ο Μοντένι στοχάζεται για τον εαυτό του, ο καθρέφτης είναι τα βιβλία του, όλα εκείνα τα βιβλία που τον περιβάλλουν στη βιβλιοθήκη του και που συνοδεύουν την καθημερινή του ύπαρξη. Εχει ορισμένα ινδάλματα, όπως ο Πλούταρχος –«τίποτα δεν με τροφοδοτεί περισσότερο», λέει– και ο Σωκράτης, του οποίου η μέθοδος του διαλόγου προαναγγέλλει εκείνη του δοκιμίου. Ο Μοντένι υιοθετεί το απόφθεγμα «γνώθι σαυτόν», δηλαδή την ιδέα ότι κάθε γνώση αρχίζει από τη γνώση του εαυτού. Αλλά τα υποδείγματα της αρχαιότητας ή του Μεσαίωνα δεν επιβάλλονται σε αυτόν ως απόλυτες αυθεντίες και αποδεικνύει ότι διαθέτει μεγάλη ελευθερία σκέψης. Αυτή η ελευθερία μάς ευαισθητοποιεί τόσο πολύ σήμερα. Ο Μοντένι είναι αληθινά ο άνθρωπος της μετάβασης προς τη νεωτερικότητα. Ταυτόχρονα, υποθέτω ότι οι σύγχρονοί μας είναι πολύ λιγότερο δεκτικοί προς την πίστη του, για παράδειγμα…
● Αυτό είναι ένα πολυσυζητημένο θέμα. Είναι άθεος ή πιστός; Τι είδους χριστιανός είναι;
Θα είναι πολύ έξυπνος εκείνος ο οποίος, αφού έχει διαβάσει την «Απολογία του Ραιμόν Σεμπόν», το μεγαλύτερο κεφάλαιο των «Δοκιμίων», θα κατορθώσει να συμπεράνει τι αληθινά πίστευε! Ο Μοντένι ενσαρκώνει τον «χριστιανικό σκεπτικισμό», δηλαδή την αμφιβολία και την ελεύθερη άσκηση του λόγου κι έπειτα, σε τελική ανάλυση και παρ’ όλα αυτά, την επιβεβαίωση της πίστης. Ο Μοντένι επιδεικνύει επομένως μιαν ορισμένη αφοσίωση στην παράδοση. Μιλούν για τον φιντεϊσμό του, μια θέση που δεν διαφέρει πολύ από το στοίχημα του Πασκάλ, τον οποίο έχει διαβάσει πολύ και του οφείλει πάρα πολλά. Πρόκειται για θέσεις που δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε σήμερα. Ο Μοντένι θεωρήθηκε γρήγορα ως ο πρόδρομος των ελευθεριαζόντων της κλασικής εποχής, που αμφισβητούσαν τα καθιερωμένα δόγματα. Ακριβώς σε αυτούς τους ελευθεριάζοντες απευθύνεται ο Πασκάλ στις «Σκέψεις».
● Αυτή η φήμη του εχθρού των δογμάτων και κάθε φανατισμού είναι ωστόσο εκείνη που τον κάνει τόσο ελκυστικό στα μάτια ενός Νίτσε και των τωρινών αναγνωστών του…
Γι’ αυτόν, η θρησκεία είναι ουσιαστικά ιδιωτική υπόθεση. Ο Μοντένι προεικονίζει την ανεκτική κοσμική εποχή που γνωρίζουμε. Είναι άλλωστε λιγότερο σκεπτικιστής απέναντι στη θρησκεία από όσο είναι αντίθετος στον εμφύλιο πόλεμο, που διατάραξε όλη την ενήλικη ζωή του, καθώς η εποχή του είναι εκείνη των αδελφοκτόνων συγκρούσεων μεταξύ καθολικών και προτεσταντών. Αυτό σίγουρα σκέφτεται όταν αντιδρά στον φανατισμό. Υπάρχουν ωστόσο και άλλες μορφές φανατισμού εναντίον των οποίων εξεγείρεται, όταν για παράδειγμα υπερασπίζεται τις μάγισσες έναντι των δικαστών που τις στέλνουν στην πυρά, τους οποίους θεωρεί εξίσου τρελούς με εκείνες που καταδικάζουν.
● Μπορούμε να πούμε ότι θα τασσόταν αναμφίβολα υπέρ της κατάργησης της θανατικής ποινής;
Ας το δεχτούμε, στον βαθμό που υπάρχει σε αυτόν ένα μίσος για τη βία, για τα βασανιστήρια, για τη σκληρότητα. Ο Μοντένι στοχάζεται επίσης για τα δικαστικά λάθη, που δείχνουν πόσο η απόδοση δικαιοσύνης είναι επισφαλής, αβέβαιη. Μπροστά σε αυτά, ο Μοντένι εγκωμιάζει την άσκηση της αμφιβολίας που οδηγεί στην ανεκτικότητα. Επικαλείται εκείνη τη συμβουλή για σύνεση μπροστά στη δυσκολία να γνωρίσουμε την αλήθεια.
● Αυτή η σύνεση είναι που τον κάνει τόσο δύσπιστο απέναντι στις εξελίξεις;
Μεταξύ του εθίμου και του νεωτερισμού, ο Μοντένι επιλέγει μάλλον το έθιμο. Ενώ τους ασκεί κριτική για τον αυθαίρετο χαρακτήρα τους, παραμένει ένας υπερασπιστής των παραδόσεων και των εθίμων, τα οποία, εξαιτίας της παλαιότητάς τους τού φαίνονται πιο προστατευτικά σε σχέση με τους νεωτερισμούς· το έχουν αποδείξει κατά κάποιο τρόπο. Ο Μοντένι δεν είναι μοντέρνος ούτε είναι ακόμα ένας στοχαστής του Διαφωτισμού. Δεν εμπνέεται από κάποιαν ιδέα κοινής προόδου της ανθρωπότητας και του πολιτισμού. Βλέπει το μέλλον μάλλον ως παρακμή ή καλύτερα ως ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος: αν κάποιος βελτιώνει την κατάστασή του, τότε κάποιος άλλος χάνει κάτι. Με αυτή την έννοια, είναι ακόμα ένας άνθρωπος της αρχαίας κουλτούρας. Για τα περισσότερα κοινωνικά θέματα, ο Μοντένι χρησιμοποιεί αυτό το επιχείρημα που το αποκαλούμε σήμερα επιχείρημα του «στρεβλού αποτελέσματος»: κάθε αλλαγή έχει απρόβλεπτες συνέπειες και κάθε μεταρρύθμιση διατρέχει τον κίνδυνο να επιδεινώσει την κατάσταση που θέλει να βελτιώσει. Ετσι, όταν ο Μοντένι σκέφτεται την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, βλέπει πάνω απ’ όλα τον θρησκευτικό πόλεμο που αυτή προκάλεσε. Οταν αναφέρεται στην ανακάλυψη της Αμερικής, φοβάται την ανισορροπία που αυτή δημιούργησε στην οικουμένη. Πρόκειται για ένα ισχυρό επιχείρημα του πολιτικού και κοινωνικού συντηρητισμού. Αυτή η στάση τον καθιστά προδρομικό οπαδό της αρχής της πρόληψης. Στο πολιτικό, ιστορικό, ιδεολογικό, θρησκευτικό πεδίο, ο Μοντένι είναι ο φιλόσοφος της μετριοπάθειας. Το καταδεικνύει ακόμα και το δοκίμιο, ως άσκηση της σκέψης που καθιστά δυνατή την απόκτηση μιας αυτοκυριαρχίας. Και αυτός ο σκεπτικισμός βρίσκει μιαν ιδιαίτερη απήχηση σε μια περίοδο φόβου για τις τεχνικές επαναστάσεις και ιδεολογικής κρίσης, όπως η δική μας.
● Ποιο μάθημα ζωής αντλείτε εσείς από τον Μοντένι;
Αναμφίβολα την απαίτησή του για τήρηση του λόγου που δίνουμε, τη δέσμευσή του απέναντι στον άλλον ιδίως σε μια περίοδο βίας, σε έναν κόσμο που κινείται αδιάκοπα. Αλλάζουμε, αντιφάσκουμε, αλλά οι άλλοι δικαιούνται να περιμένουν από μας ότι δεν θα τους προδώσουμε, ότι θα τιμήσουμε τις υποσχέσεις μας. Η φιλία είναι ο κατεξοχήν τόπος αυτής της εμπιστοσύνης και της αφοσίωσης. Ο Μοντένι έγραψε τα «Δοκίμια» επειδή ο φίλος του Ετιέν ντε λα Μποεσί είχε πεθάνει και δεν είχε κάποιον στον οποίον να αφοσιωθεί με τις επιστολές του. Αυτή η ηθική, υπαρξιακή διάσταση είναι καθοριστική σε αυτόν· ορίζει τον ουμανισμό του. […]
ℹ️ Ο Αντουάν Κομπανιόν είναι καθηγητής Γαλλικής Λογοτεχνίας στο Collège de France του Παρισιού. Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης μια νέα έκδοση του σπουδαίου έργου του Μισέλ ντε Μοντένι (1533-1592) «Δοκίμια». Αυτό το πολύτιμο δώρο στον Ελληνα αναγνώστη είναι καρπός της πολυετούς ερευνητικής αφοσίωσης και του μεταφραστικού μόχθου του Φίλιππου Δρακονταειδή
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών – Θανάσης Γιαλκέτσης