NewsEdit Οι κρίσεις αποτελούν το ίζημα του μεταδημοκρατικού κόσμου και τα ΜΜΕ αποτελούν έναν από τους βασικούς, αν όχι τον βασικότερο φορέα νομιμοποίησης τους
Του Θωμά Σιώμου
Από τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 στην πανδημική του 2019 και από τη μεταναστευτική / προσφυγική κρίση του 2015 στην ουκρανική κρίση, σκιαγραφείται το νόημα του κοινωνικού κόσμου ως κρισιακού κόσμου, στο πολιτικό, το κοινωνικοοικονομικό και στο συναισθηματικό επίπεδο. Μόλις πέρυσι το λεξικό της βρετανικής γλώσσας Collins εισάγει τον υβριδικό όρο «permacrisis», προκειμένου να περιγράψει «ένα εκτεταμένο χρονικό διάστημα αστάθειας και ανασφάλειας» (2).
Στον δημόσιο και ιδιωτικό λόγο εμφανής είναι πλέον η κατασκευή της πραγματικότητας ως μιας κρισιακής αλληλουχίας. Το νόημα του κοινωνικού εδράζεται κυρίως στις μεσοποιημένες κοινωνικοπολιτικές κρίσεις και τις μιντιακές αφηγήσεις τους.
Οι κρίσεις αποτελούν το ίζημα του μεταδημοκρατικού κόσμου και τα ΜΜΕ αποτελούν έναν από τους βασικούς, αν όχι τον βασικότερο φορέα νομιμοποίησης της κρισιακής ριζοσπαστικής ενδεχομενικότητας, που μεσολαβείται ως ρευστότητα / αστάθεια και προκαλεί φόβο και ανασφάλεια. Στο νομιμοποιημένο κρισιακό νοηματικό σύμπαν περικλείονται οι οριακές καταστάσεις της ζωής του ατόμου που δίνουν νόημα στην έννοια του κοινωνικού βίου. Αυτό είναι το στάδιο στο οποίο η κοινωνία αποκτά πια νόημα και αυτό το νόημα είναι κρισιακό, ενδεχομενικό και κυριαρχούμενο από ανασφάλεια και διακινδύνευση. Πρόκειται για μια ιδιόρρυθμη ρευστή συνθήκη καθολικού ρίσκου όπου η ενημέρωση καθίσταται πρωτεύουσα και αναγκαία. Κάτι που καθιστά τα ΜΜΕ ακόμη πιο σημαντικά για την κοινωνική και δημοκρατική λειτουργία.
Στο κρισιακό περιβάλλον (κάθε) εξουσία και ΜΜΕ δένονται σφιχτά και αναπόδραστα, αλλά, αν συγκρίνουμε τη χρηματοπιστωτική κρίση με την πανδημική, θα διαπιστώσουμε πως δεν δένονται με τον ίδιο τρόπο.
Στην περίπτωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης τα ελληνικά μέσα κλήθηκαν να περιγράψουν την κρίση όντας τα ίδια σε βαθιά κρίση. Εκείνη την εποχή έχουμε το κλείσιμο μιας μερίδας επιχειρήσεων μέσων ενημέρωσης και την απόλυση εργαζομένων, δημοσιογράφων, τεχνικών ή διοικητικών υπαλλήλων τους. Στην πλειοψηφία τους, τα συγκεκριμένα περιστατικά αφορούν ΜΜΕ (μουσική – ραδιόφωνο, οικονομία, μόδα, ταξίδι, αθλητικά, showbiz κ.ά.), καθοριστικά για τη διαμόρφωση του ραδιοτηλεοπτικού μετα-κρισιακού μιντιακού τοπίου.
Οι αλλαγές στο μιντιακό πεδίο αποτελούν το εύφορο έδαφος για μια σειρά από εξαιρεσιακά (ελληνικά) μιντιακά φαινόμενα, τα οποία μπορεί να αποτελέσουν ερμηνευτική βάση για πλήθος στρεβλώσεων της δημόσιας σφαίρας που προσλαμβάνουν τον χαρακτήρα παθογένειας.
Ομως, ειδοποιός διαφορά μεταξύ της χρηματοπιστωτικής πενταετούς κρίσης και της πανδημικής διετίας είναι η δυνατότητα των μέσων να θωρακιστούν οικονομικά χωρίς να χάσουν την αξιοπιστία τους. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα μέσα, με τη δικαιολογία ότι δεν πρέπει να αφεθούν αβοήθητα, όπως είχε συμβεί στην οικονομική κρίση, δέχθηκαν ισχυρή οικονομική ενίσχυση. Η λεγόμενη «λίστα Πέτσα», η πρωτοβουλία δηλαδή της κυβέρνησης να επιβραβεύσει προκαταβολικά τα ΜΜΕ για το έργο της ενημέρωσης κατά την πορεία του «κρισιακού τούνελ» της πανδημίας, καθόρισε με τον δικό της τρόπο το μιντιακό περιβάλλον.
Η αξιοπιστία των μέσων που κάλυψαν χωρίς αναστοχασμούς το κυβερνητικό σχέδιο διαχείρισης της κρίσης υπονόμευσε την αξιοπιστία τους, καθώς αυτό αντιμετωπίστηκε από τους πολίτες ως συναλλαγή και λειτούργησε ως ένδειξη κυβερνητικού παρεμβατισμού σε ένα πεδίο στο οποίο η έννοια της ελευθερίας θα έπρεπε να είναι αδιαπραγμάτευτη. Όταν μάλιστα δημοσιοποιήθηκαν οι λίστες με τα ποσά και τα μέσα και έγινε φανερό πως τα κριτήρια δεν ήταν αδιάβλητα και αντικειμενικά, η αξιοπιστία των ΜΜΕ τρώθηκε ακόμη περισσότερο. Το κοινό, που θα περίμενε να «ξεδιψάει» με αμερόληπτες δημοσιογραφικές αφηγήσεις την ενημερωτική δίψα που τα επάλληλα κρισιακά τούνελ τού δημιουργούν, απογοητεύεται κάθε μέρα όλο και περισσότερο.
Ενδεικτικοί είναι οι σχετικοί δείκτες μέτρησης της ανελευθερίας του Τύπου που δημοσιεύουν οι Δημοσιογράφοι Χωρίς Σύνορα. Πριν την κρίση, το έτος 2009, η Ελλάδα βρίσκεται στη θέση 35. Το επόμενο έτος, το 2010, ανεβαίνει στη θέση 73. Το 2013, ανεβαίνει στην 84η θέση, το 2014 στην 99η θέση, το 2015 στην 91η θέση και το 2016 στην 89η θέση (3). Ακολουθεί μια περίοδος που τα πράγματα βελτιώνονται, ως το 2020 που βρίσκει τη χώρα μας στην 65η θέση. Η «λίστα Πέτσα» από κοινού με την προβληματική κάλυψη της προσφυγικής κρίσης, αλλά και η ανεξιχνίαστη (ως πρόσφατα) δολοφονία του δημοσιογράφου Γιώργου Καραϊβάζ, κατατάσσουν τη χώρα για το 2021 στην 70ή θέση, το 2022 στην 108η θέση και το 2023 στην 107η θέση (4). Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των ΜΜΕ, η πόλωση, καθώς και η διαπλοκή μεταξύ δημοσιογραφικών και πολιτικών ελίτ, προσδιορίζονται ως τα κύρια προβληματικά μοτίβα (5).
Αν και γίνεται μια προσπάθεια υποτίμησης της προβληματικής κατάταξης της χώρας μας, κυρίως με το επιχείρημα πως οι Ρεπόρτερς Χωρίς Σύνορα είναι απλά μια ΜΚΟ και μεθοδολογικά δεν διαθέτει την ανάλογη αξιοπιστία, στα ίδια αποτελέσματα καταλήγουν και μια σειρά άλλων οργανισμών, όπως η έκθεση της Επιτροπής LIBE του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (6), η έκθεση του EUΙ / Centre for Media Pluralism and Media Freedom (7), η έκθεση της Safety of Journalists Platform (8), η έκθεση του European Centre for Press and Media Freedom και του Media Freedom Rapid Response (9).
Οι προβληματικές επιδόσεις των ελληνικών ΜΜΕ, τόσο στην περίπτωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης όσο και στην περίπτωση της πανδημικής κρίσης, επιβεβαιώνουν τον συσχετισμό των κρισιακών καταστάσεων με τον παράγοντα της ελευθερίας του Τύπου. Από το 2009 ως σήμερα, έχουμε δύο πτωτικά σκαλοπάτια, ένα το 2010 στο έδαφος της οικονομικής κρίσης και ένα επόμενο το 2021 στο έδαφος της κυβερνητικής παρεμβατικότητας στην κάλυψη της πανδημίας. Στον συγκεκριμένο συσχετισμό μεταξύ των επάλληλων κρίσεων και της μεροληπτικής ανελευθερίας του Τύπου καταλήγει και σχετική έρευνα του Politico (10).
Στα Τέμπη, στις μεγάλες πυρκαγιές του καλοκαιριού, στις πλημμύρες του θεσσαλικού κάμπου, όπου και όποτε η κρίση μάς χτυπά την πόρτα, τα ελληνικά ΜΜΕ δεν μοιάζουν ικανά να ξεδιψάσουν την ενημερωτική μας δίψα, καθώς, βουτηγμένα στη θάλασσα της μεροληψίας, προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στη μία ή στην άλλη πλευρά. Η εμπιστοσύνη έχει χαθεί και το κοινό είναι έτοιμο να πιστέψει ευκολότερα κάθε ανυπόστατη συνωμοσιολογική πληροφορία που διοχετεύεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αντί να ακούσει με προσοχή τους ρεπόρτερ των καναλιών και των εφημερίδων που πολλές φορές με αυτοθυσία βρίσκονται στο πεδίο των γεγονότων. Αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης αναμφισβήτητα αποτελεί σημαντικό πλήγμα για την ποιότητα της δημοκρατίας και την εύρυθμη λειτουργία του δημοσίου διαλόγου.
1 Το κείμενο περιέχει υλικό από το βιβλίο «Τo νόημα της κρίσης: Χρεοκοπία και ματαίωση, πολιτική επικοινωνία, δημοκρατία και λαϊκισμός», Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2023, που μόλις κυκλοφόρησε.
2 «An extended period of instability and insecurity, one resulting from a series of catastrophic events». Ανακτήθηκε από https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/permacrisis.
3 Reporters Without Borders, https://rsf.org/en/index
4 Greece, Reporters Without Borders, https://rsf.org/en/country/greece
5 Greece, Reporters Without Borders, https://rsf.org/en/country/greece
6 The situation of Article 2 TEU values in Greece: Focus on anti-corruption measures and media freedom, European Parliament, 04/2022, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/IDAN/2022/732214/IPOL_IDA(2022)732214_EN.pdf
7 Psychogiopoulou, E. & Kandyla A., Monitoring media pluralism in the digital era, EUI, 07/2021, https://cadmus.eui.eu/bitstream/handle/1814/71948/greece_results_mpm_2021_cmpf.pdf?sequence=1&isAllowed=y
8 Safety of Journalists Platform, Greece, Council of Europe, https://fom.coe.int/en/pays/detail/11709522
9 Controlling the message: challenges for independent reporting in Greece, European Centre for Press and Media Freedom & Media Freedom Rapid Response, https://ipi.media/wp-content/uploads/2022/03/Greece-mission-report-MFRR.pdf
10 Stamouli, N., How Greece became Europe’s worst place for press freedom, POLITICO, 08/2022, https://www.politico.eu/article/greece-became-europe-worst-place-press-freedom/?fbclid=IwAR1zdERfm0XpouGIPi4kCmIwvHg-OQpKty_4klXmS7gyqeRVJrs5CX9GF5Y
Ο Θωμάς Σιώμος είναι δημοσιογράφος, μεταδιδακτορικός ερευνητής Πανεπιστημίου Κρήτης