Μίνα Μαρούγκα / Η πανδημία υπήρξε βαρόμετρο για το συναίσθημά μας

Η πανδημία υπήρξε βαρόμετρο για το συναίσθημά μας, καθώς γνωρίζουμε ότι αρκετά προβλήματα ψυχικής υγείας που προϋπήρχαν οξύνθηκαν, ενώ άτομα που δεν είχαν ποτέ πριν έρθει αντιμέτωπα με οποιουδήποτε είδους δυσφορία ή ενόχληση, ανέπτυξαν μια –έστω και πρόσκαιρη- ευαλωτότητα.

Της Μίνας Μαρούγκα*

Η μετάβαση από τους εφόρου ζωής γάμους σε περισσότερους από έναν γάμους, οι συμβιωτικές σχέσεις, τα πιο ευέλικτα μοντέλα δέσμευσης, όπως η δυνατότητα σύναψης συμφώνου συμβίωσης, ή ακόμα και η πρόσκαιρη «αντικατάσταση» της συντροφικής ζωής από ένα lifestyle που μοιάζει να γεμίζει ικανοποιητικά με φίλους, εργασία και δραστηριότητες που πληρούν το άτομο, η τεκνοποίηση σε όλο και μεγαλύτερες ηλικίες αλλά και η συνειδητή απόφαση πολλών ζευγαριών για μια κοινή ζωή χωρίς απογόνους, περιγράφουν μια συνθήκη που σαφώς οδηγεί σε μια μετεξέλιξη του παραδοσιακού οικογενειακού μοντέλου, όπως το ξέραμε.

Η ενίσχυση και ισχυροποίηση της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία, η δυνατότητα να εξασφαλίζει την οικονομική της ανεξαρτησία, η έμφαση στην ατομική αυτοπραγμάτωση μέσα στους κόλπους του γάμου έναντι του μοντέλου της πυρηνικής οικογένειας, η άνοδος του προσδόκιμου ηλικίας, ο βομβαρδισμός από εικόνες επίπλαστης ευτυχίας στα social media, η απάλειψη του στίγματος του «διαζευγμένου» που συνόδευε κάποτε όσους επέλεγαν το διαζύγιο (σήμερα υπάρχουν σχολικές αίθουσες, στις οποίες οι μαθητές μη διαζευγμένων γονέων αποτελούν μειοψηφία) αλλά και η απλούστευση των νομικών διαδικασιών για τη λύση του ενός γάμου, συνιστούν καθοριστικές αιτίες μιας πραγματικότητας που ενημερώνει με ένταση τα νέα μοτίβα οικογενειακών δυναμικών, όπως αναδύονται τις τελευταίες δεκαετίες.

Ταυτόχρονα με τους ιδιαίτερους κοινωνικοοικονομικούς και πολιτισμικούς παράγοντες που περιγράφουν μια εποχή, μπορούν να συνυπάρχουν κάποιες ειδικές συνθήκες, όπως μια γενικευμένη χρόνια κρίση, που διατρέχουν οριζόντια μια κοινότητα.

Οι αριθμοί της ΕΛΣΤΑΤ για τις… δεσμεύσεις των Ελλήνων το 2022 έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς μοιάζει να περιγράφουν μια ιστορία.

Δύο χρόνια μετά σκληρής απομόνωσης και καραντίνας, κοντά στο 70% των γάμων με διάρκεια δέκα και πλέον ετών, φτάνουν στο τέλος τους. Σαφώς αιτία δεν είναι η πανδημία καθαυτή, αλλά, πλείστες άλλες χρόνιες παθογένειες που ενυπήρχαν στους «εν οίκω» κόλπους, όπως η συναισθηματική ή σωματική κακοποίηση, η συναισθηματική απόσταση που προϋπήρχε και γιγαντώθηκε, η απουσία ουσιαστικής σύνδεσης ανάμεσα σε συζύγους-συγκάτοικους και όχι συζύγους-συντρόφους, κάνοντας τον εγκλεισμό να πυροδοτήσει τη λήξη.

Η πανδημία υπήρξε βαρόμετρο για το συναίσθημά μας, καθώς γνωρίζουμε ότι αρκετά προβλήματα ψυχικής υγείας που προϋπήρχαν οξύνθηκαν, ενώ άτομα που δεν είχαν ποτέ πριν έρθει αντιμέτωπα με οποιουδήποτε είδους δυσφορία ή ενόχληση, ανέπτυξαν μια –έστω και πρόσκαιρη- ευαλωτότητα.

Κάτω από αυτό το πρίσμα, οι παθογένειες γιγαντώθηκαν. Ανάλογα με την ιδιαίτερη ανθρωπογεωγραφία κάθε ζεύγους, τον ψυχισμό και την προσωπική ιστορία κάθε ατόμου επικράτησαν δύο μοτίβα: από τη μια πλευρά ανθυγιεινά οικογενειακά σχήματα χρόνων διαλύθηκαν, από την άλλη, η μετεξέλιξη των κοινωνικο-πολιτισμικών παραγόντων, που περιγράφηκαν παραπάνω, όπως η αποθέωση της ατομικής διαδρομής και αυτοπραγμάτωσης, έλυσε τα χέρια πολλών που υπολόγισαν τη λήξη ως ευκολότερη, σε σχέση με τη βάσανο της «δουλειάς» που προϋποθέτει σε κάθε περίπτωση η αρχική δέσμευση απέναντι στον εαυτό και στον Άλλο για κοινή συμπόρευση, κόντρα στις αντιξοότητες. «Η αλματώδης αύξηση των διαζυγίων υπογραμμίζει την παράδοξη επιτυχία του γάμου από έρωτα από τον οποίο περιμένουμε πληρότητα και ηδονή και τον οποίο δε διστάζουμε να διαλύσουμε με την πρώτη δυσκολία, την πρώτη ρωγμή», εισφέρει σχετικά αυτό ο Γάλλος φιλόσοφος, Π. Μπρυκνέρ.

Στον αντίποδα αυτής της συλλογιστικής, οι αριθμοί περιγράφουν την ίδια ιστορία από την ανάποδη: Μέσα σε μόλις μια χρονιά, από το 2021 στο 2022, οι γάμοι αυξάνονται κατά 6,4% και μια πιο «ευέλικτη» μορφή δέσμευσης, αυτή του συμφώνου συμβίωσης εκτινάσσεται στο 13, 9%. Τι μεσολάβησε μέσα σε αυτή τη χρονιά; Η υγειονομική κρίση της covid δημιούργησε στο άτομο κρίσεις υπαρξιακού περιεχομένου και ενεργοποίησε σημαντικά το αρχέγονο άγχος θανάτου, ένα άγχος που εκτονώνεται μέσα από την αίσθηση του «ανήκειν», του μοιράσματος, της δημιουργίας μιας κοινής εστίας, σαν απάντηση στη μοναξιά της καραντίνας, στο φόβο της απομόνωσης, στη ματαιότητα της ύπαρξης χωρίς συν-ύπαρξη.

Ένας ακόμα αριθμός αξίζει της προσοχής μας: H ηλιακή ομάδα ανδρών και γυναικών 40-44 ετών (με αυτή των 45-49 να ακολουθεί κατά πόδας) είπαν ευκολότερα «ναι» στη λύση του γάμου τους. Πολλές προσωπικές ιστορίες και δύο σημαντικοί χρονικοί σταθμοί για την Ελλάδα, χωρούν πίσω από αυτόν τον αριθμό. Μια εποχή συνεχόμενων μεταβολών, που κάνει το συναίσθημα να γλιστράει σα νερό από τα δάχτυλα των millennials και της genX, περιγράφει αυτό που ο κοινωνιολόγος Zygmunt Bauman όρισε ως «ρευστή αγάπη»: την αδυναμία δηλαδή του σύγχρονου ανθρώπου να δεσμευθεί συναισθηματικά στην εποχή της κατανάλωσης και των συνεχών μεταβολών.

Το 2010-2012, με την οικονομική κρίση να τρίζει συθέμελα τη χώρα και να ματαιώνει όνειρα και προσδοκίες, οι σημερινοί 40/45αρηδες, βρίσκονταν στο απόγειο της παραγωγικής τους δραστηριότητας σε κάθε επίπεδο. Τα παιδιά των baby boomers, είχαν στη σχετική τους πλειοψηφία μεγαλώσει σε συνθήκες ευμάρειας, με το μέλλον να μοιάζει ανέφελο. Υπ’ αυτό το πρίσμα η, ούτως ή άλλως, σταθερά ανοδική πορεία του αριθμού των διαζυγίων, όπως καταγράφεται τουλάχιστον από το ‘90 και μετά (χαρακτηριστικός σταθμός το 2012, όπου πολλοί γάμοι ακόμα και διετούς διάρκειας, διαλύθηκαν με αφορμή οικονομικούς κλυδωνισμούς μέσα στα νοικοκυριά) η ηλικιακή ομάδα που σκοράρει πρώτη στα διαζύγια το 2022, είναι εκείνη που φαίνεται να έχει καμφθεί στην πλέον δημιουργική της στιγμή, από δύο αλλεπάλληλες-μια οικονομική και μια υγειονομική- κρίσεις που φαίνεται να δημιουργούν αθροιστικά μια ψυχική κόπωση, που τα παιδιά της πρότερης ευμάρειας ενδεχομένως δεν ξέρουν ή δεν μπορούν να διαχειριστούν στο εδώ και τώρα.

Είναι αρκετές οι ζυμώσεις αυτές να αλλάξουν την οικογένεια όπως την ξέραμε μέχρι σήμερα; Σαφώς. Είναι κάτι τέτοιο, απαραιτήτως, ανησυχητικό; Και βέβαια όχι. Κάθε εποχή ορίζει και ορίζεται από τα σημεία των καιρών της, μετεξελίσσοντας άτομα και συστήματα εκ βάθρων.

Ο πραγματικός κόσμος, θα μας πει ο Φρόιντ είναι υπό το κράτος της ανθρώπινης κοινωνίας και των θεσμών που αυτή δημιούργησε. «Το να απομακρυνθεί κανείς από την πραγματικότητα σημαίνει ταυτόχρονα να αποσυρθεί από την κοινότητα των ανθρώπων» καταλήγει.

Σε αυτόν τον νέο, πραγματικό κόσμο, το πρόσημο που θα συνοδέψει την κατεύθυνση που θα πάρει κάθε καινούργια τροπή, εξαρτάται, σε κάθε περίπτωση, από τη συνειδητότητα και την ευθύνη με την οποία κάνουμε επιλογές και στεκόμαστε ως άτομα και ως κοινωνίες, απέναντι στις νέες μας ελευθερίες και τις καινούργιες μας «τυραννίες».

*Ψυχοθεραπεύτρια/Κοινωνική Ανθρωπολόγος MSc

Μίνα Μαρούγκα / Η πανδημία υπήρξε βαρόμετρο για το συναίσθημά μας

Τα μεγάλα γεγονότα του 2024 / Η χρονιά μέσα από το φακό του Associated Press