ΧΑΡΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ «Η άρνηση κάθε αυταρχικού καθεστώτος και ο αγώνας για την ελευθερία, πάντα προσαρμόζονται στα δεδομένα κάθε εποχής και αυτή ακριβώς είναι η διαχρονική αξία της εξέγερσης του πολυτεχνείου μισό αιώνα μετά».
Χρίστος Ζαφείρης, Νοέμβρης 2023
Έχουν περάσει πέντε δεκαετίες από την μεγάλη πανελλήνια αντιδικτατορική/αντιχουντική εξέγερση του 1973, με κορυφαία στιγμή την κατάληψη του Πολυτεχνείου της Αθήνας και την αιματοβαμμένη διάλυσή της εκείνον τον Νοέμβριο. Αυτή η εξέγερση που είχε στην πρώτη γραμμή του αγώνα την νεολαία και συνδέθηκε με την εργατική τάξη της εποχής, αποτέλεσε μια αλυσίδα δυνατών χτυπημάτων στη χούντα των συνταγματαρχών, ένα καθεστώς που πολύ σύντομα θα διαλυόταν και θα ανατρεπόταν, φέρνοντας την ιστορική περίοδο που μέχρι σήμερα ονομάζουμε «Μεταπολίτευση».
Ένα από τα μεγαλύτερα αυτά χτυπήματα στη Χούντα αποτέλεσε και ο νεολαιίστικος ξεσηκωμός στη Θεσσαλονίκη τον Νοέμβρη 1973, όπου αντίστοιχα πραγματοποιήθηκε η κατάληψη της πολυτεχνικής σχολής. Με αφορμή λοιπόν το πέρασμα των 50 χρόνων από αυτά τα γεγονότα είχα την ευκαιρία και την τιμή να συναντήσω και να συζητήσω με έναν από τους ανθρώπους οι οποίοι γαλουχήθηκαν μέσα σε εκείνα τα σκληρά χρόνια. Έναν άνθρωπο ο οποίος είχε ιδιαίτερη και ξεχωριστή θέση και στάση απέναντι στα ιστορικά γεγονότα, διότι όχι μόνο τα έζησε από πρώτο χέρι αλλά είχε και την ανάγκη, να τα καταγράψει λεπτομερώς. Δεν είναι άλλος από τον θεσσαλονικιό συγγραφέα, ιστορικό και δημοσιογράφο Χρίστο Ζαφείρη.
Η συζήτηση με τον Χρίστο Ζαφείρη απλά επιβεβαίωσε την αίσθηση που είχα από πριν: Πως δεν θα έβρισκα καταλληλότερο αφηγητή εκείνων των γεγονότων. Γνώριζα από διαβάσματα γι’ αυτά τα γεγονότα αλλά δεν μπορούσα να γνωρίζω εις βάθος και να κατανοήσω πλήρως εκείνη την εποχή, πολύ απλά διότι δεν την έζησα. Η συζήτηση μου με τον Χρίστο Ζαφείρη η οποία ακολούθησε μετά την ανάγνωση του βιβλίου του «Αντεθνικώς Δρώντες», μου έδωσε αυτή την μοναδική, υπερ-πολύτιμη ευκαιρία να κατανοήσω και να μάθω για εκείνα τα γεγονότα λίγο βαθύτερα και σε ένα προσωπικό επίπεδο ενός ανθρώπου που τα έζησε από μέσα.
Αν και το μυαλό μου έτρεχε την ώρα της συζήτησης κατάφερα να μην παρασυρθώ πολύ και να κρατήσω τις απορίες μου σε τρία βασικά επίπεδα: Το ιστορικό, το προσωπικό και το επίκαιρο. Ο άξονας της συζήτησης καθορίστηκε με βάση τις συνεχείς αναφορές που κάναμε στο βιβλίο για να υπάρχει όσο το δυνατόν περισσότερη συνοχή τόσο στις ερωτήσεις μου όσο και στις απαντήσεις που έδωσε ο κύριος Ζαφείρης. Πολλές ήταν οι φορές που χρειάστηκε να ανατρέξουμε σε κεφάλαια του βιβλίου το οποίο ήταν πάντα από δίπλα μας για λεπτομέρειες, για αποσαφήνιση αλλά και για το πλούσιο φωτογραφικό υλικό που περιέχει.
Ιστορικές συγκυρίες: Οι άνθρωποι της επιστημονικής κοινότητας σε μια κοινωνία σε καταστολή
Η πρώτη μου απορία πήγαζε από το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου το οποίο εστιάζει στην πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα και αντίσταση της εποχής. Ενός κύματος άνθισης και αγώνα από τα πιο προοδευτικά κομμάτια της διανόησης της εποχής, κυρίως από τους χώρους του θεάτρου, της μουσικής, του κινηματογράφου και των εκδόσεων. Ταυτόχρονα στον ακαδημαϊκό και πανεπιστημιακό κόσμο τον οποίο ερευνούσε ακόμα στενότερα ο συγγραφέας, καλύπτοντας το φοιτητικό ρεπορτάζ για την εφημερίδα Θεσσαλονίκη, υπήρχε ένα καζάνι που κόχλαζε. Ένας χώρος στον οποίο ακόμη και η ιδέα της όποιας αντίστασης καταστελλόταν προληπτικά από τους πράκτορες της χούντας.
«Το πρώτο που θα ήθελα να μάθω είναι πως ήταν η εποχή εκείνη για τους ανθρώπους των γραμμάτων, της επιστημονικής και εκπαιδευτικής κοινότητας; Υπήρχαν, για παράδειγμα, εμπόδια στην δουλειά που έκανε ένας ερευνητής;»
«Υπήρχε μια γενικότερη μαυρίλα και μιζέρια εκείνη την περίοδο λίγο πριν την εξέγερση. Ήταν σαν η κοινωνία να είχε μπει στον πάγο και μαζί της και κάθε καλλιτεχνική και επιστημονική έκφραση. Κάθε εκδήλωση η οποία ακόμα και έμμεσα θα μπορούσε να ασκήσει κριτική στην χούντα σαμποταριζόταν, καταστελλόταν και οι εμπλεκόμενοι αντιμετώπιζαν σκληρές συνέπειες. Λίγοι ήταν εκείνοι που θα μιλούσαν δημόσια, σε διαλέξεις τους για έννοιες όπως η δημοκρατία και η ελευθερία πόσο μάλλον να μιλούσαν ανοιχτά κατά της δικτατορίας».
«Υπήρχε ο φόβος του στιγματισμού»
«Ο στιγματισμός ήταν το λιγότερο. Ίσα ίσα που στους αντιδικτατορικούς κύκλους ο στιγματισμός θεωρείτο ηρωικός. Παράδειγμα αυτών των φαινομένων όπως γράφω και στο βιβλίο, ήταν και το συμβάν με το σαμποτάρισμα της ομιλίας της οικονομολόγου Τζοάν Ρόμπινσον στη Θεσσαλονίκη. Λοιπόν οποιαδήποτε εκδήλωση με μία έστω υποψία κριτικής στο καθεστώς ακυρωνόταν πριν καν πραγματοποιηθεί ή καταστελλόταν με ωμή βία».
«Παρ΄ όλα αυτά τα περισσότερα γινόντουσαν κάτω από το τραπέζι χωρίς να φαίνεται πολύ πολύ ότι η χούντα ήταν από πίσω. Πιστεύετε πως αυτό ήταν ενδεικτικό της φοβικότητας του καθεστώτος να χτυπήσει απροκάλυπτα είχε να κάνει και με το γεγονός πως εκείνη την εποχή προωθούσε την εικόνα μίας ελεγχόμενης φιλελευθεροποίησης;»
«Σίγουρα, ναι. Η χούντα όταν πιεζόταν δεν είχε άλλο εργαλείο πέρα από την βία. Αλλά σίγουρα το γεγονός ότι ενεργούσαν κυρίως στα μουλωχτά ήταν κάτι το οποίο έδειχνε τα τρωτά της σημεία. Για παράδειγμα τα πρώτα πράγματα που έκανε αμέσως μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου η χούντα στα πανεπιστήμια ήταν να καταργήσει τις φοιτητικές εκλογές, να ορίσει δικούς της φοιτητικούς συλλόγους και ταυτόχρονα να απολύσει τις επιτροπές των καθηγητών και αυτούς από τα διοικητικά όργανα των πανεπιστημίων και να ορίσει τους δικούς της ανθρώπους. Οπότε απειλούνταν πρώτα απ’ όλα οι δουλειές και ως συνέπεια τα προς το ζήν των επιστημόνων και των ακαδημαϊκών. Η άμεση σύγκρουση μεταξύ των ακαδημαϊκών και του καθεστώτος, χρειάστηκε να περάσουν χρόνια για να εμφανιστεί παρ’ όλα αυτά».
«Στην εξέγερση ούτως ή άλλως πρωταγωνίστησαν οι μελλοντικοί επιστήμονες της εποχής, οι φοιτητές. Τι ήταν αυτό που ώθησε τους ανθρώπους της εκπαίδευσης και της επιστημονικής έρευνας να παίξουν αυτόν το ρόλο της σπίθας του αγώνα;»
«Ήταν και είναι στην φύση τους. Η επιστήμη πάντα έχει ένα πνεύμα ανεξαρτησίας, ελευθερίας και δημοκρατίας. Η καταπίεση αυτών των βασικών δικαιωμάτων ήταν αυτό που ώθησε τους ανθρώπους του πνεύματος και της διανόησης να αντισταθούν. Παρά την έλλειψη εμπειρίας των εξεγερμένων φοιτητών οι οποίοι κυρίως απαρτίζονταν από παιδιά τα οποία είχαν μπει στα πανεπιστήμια εν μέσω δικτατορίας, τα πρώτα αιτήματα τα οποία είχαν ήταν για τον εκδημοκρατισμό των φοιτητικών συλλόγων και των ακαδημαϊκών διαδικασιών με έναν αντανακλαστικό τρόπο και με την βοήθεια φυσικά διαφόρων φορέων, πολιτικών και αντιδικτατορικών οργανώσεων».
«Μου έκανε εντύπωση το πόση ποικιλία πολιτικών οργανώσεων υπήρχε τότε με βάση όσα γράφετε το βιβλίο, παρά την παρανομία τους.»
«Ναι πέρα από τις μεγάλες όπως το ΚΚΕ εσωτερικού και “εξωτερικού” τον μεγαλύτερο ρόλο ειδικά στις καταλήψεις των πολυτεχνείων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης τον έπαιξαν διάφοροι εξωκοινοβουλευτικοί, είτε οργανώσεις του κέντρου όπως του Γεώργιου Παπανδρέου είτε Μαοϊκές Λενινιστικές οργανώσεις όπως το ΕΚΚΕ».
Η εμπειρία ενός δημοσιογράφου στον αντιδικτατορικό αγώνα – Η σύλληψη, η φυλακή και τα βασανιστήρια
Όπως ανέφερα προηγουμένως ήξερα πως η εμπλοκή του κύριου Ζαφείρη ήταν ιδιαίτερη και ξεχωριστή στα γεγονότα της εξέγερσης, όχι μόνο επειδή την έζησε στη Θεσσαλονίκη αλλά και γιατί παρ’ όλο που ο ίδιος λειτουργούσε με σκοπό να κάνει ρεπορτάζ καταγράφοντας τα γεγονότα, ταυτόχρονα τα ζούσε από πρώτο χέρι.
«Νιώθατε ποτέ θεατής;»
«Ναι κάποιες φορές. Εγώ ήμουν ήδη 28 χρονών κατά την διάρκεια της κατάληψης, είχα βγει από το πανεπιστήμιο χρόνια πριν. Τα παιδιά με τα οποία συναναστερφόμουν ήταν νέοι 20-22 ετών. Αλλά με ήξεραν από την εφημερίδα στην οποία δούλευα. Ήξεραν ότι ήμουν ικανός να ασκήσω κριτική μέσω των άρθρων, κάτι που αργότερα βέβαια μου κόστισε την δουλειά μου και με απειλούσαν τα όργανα της δικτατορίας λόγω του ότι μέσω αυτών ”δρούσα αντεθνικώς” και αργότερα, το 1972 με συνέλαβαν χωρίς να μου απαγγελθούν αληθινές κατηγορίες. Με είχαν συλλάβει και βασανίσει άλλη μία φορά το 1968 με την κατηγορία ότι ήμουν μέλος της οργάνωσης ”Κίνημα της 29ης Μαΐου”. Η αλήθεια είναι όμως πως απλά είχα κάποιες μυστικές συναντήσεις και συζητήσεις με αυτούς»
«Σας βασάνιζαν αξιωματικοί του στρατού;»
«Όχι, οι περισσότεροι που πραγματοποιούσαν τα βασανιστήρια ήταν χαμηλόβαθμοι και εκτελούσαν εντολές. Πολλές φορές όμως οι αξιωματικοί θα το έπαιρναν πάνω τους. Ήταν σαδιστές και το θεωρούσαν τιμή και εθνικό καθήκον προς το καθεστώς. Πολλοί παρασημοφορήθηκαν για τα βασανιστήρια και τις δολοφονίες που διέπρατταν.»
«Παρά το γεγονός ότι δεν ήσασταν φοιτητής τότε, είχατε δημιουργήσει μια εικόνα εμπιστοσύνης και εμπειρίας στους αντιδικτατορικούς κύκλους λοιπόν».
«Ναι, υπήρχαν πολλές φορές που έπρεπε να πάρω ευθύνες ως ο μεγαλύτερος και ο πιο έμπειρος ανάμεσα μας. Στην φυλακή συνεννοούμουν για την μεταφορά τροφίμων και τσιγάρων από έξω για τους κρατούμενους. Μάλιστα κάποια στιγμή προπηλάκισα αντανακλαστικά ελαφρώς τον διοικητή της μονάδας και παραλίγο να μην έβγαινα από εκεί μέσα. Του δικαιολόγησα αυτή την πράξη στο γεγονός ότι μέσα στο κρατητήριο έκοψα το κάπνισμα. Όσο για την κατάληψη του πολυτεχνείου, ήμουν μέσα από την πρώτη στιγμή. Οι εξεγερμένοι νέοι φοιτητές όπως είπαμε δεν είχαν εμπειρία και γνώσεις από προηγούμενους αγώνες και παρα-ήταν ενθουσιώδεις και σίγουροι για την ήττα του καθεστώτος. Εγώ έπαιξα έναν ρόλο ρεαλιστή, προσπαθώντας να τους προσγειώσω λίγο προσφέροντας τους τόσο θεωρητική και ιστορική όσο και τεχνική γνώση. Τους έδειχνα μέχρι και πως να χαράζουν συνθήματα σε λινόλεουμ και να τα πετάνε στους δρόμους. Όσο αφορά την δημοσιογραφική μου δουλειά τα πράγματα ήταν δύσκολα. Τότε ήμουν ήδη απολυμένος από την εφημερίδα αλλά έστελνα ανταποκρίσεις σε μέσα του εξωτερικού και είχα εμπλακεί στην κατάληψη με σκοπό να την καταγράψω. Ακόμα και γραφομηχανή έπρεπε να αλλάζω όταν έγραφα για το εξωτερικό, για να μην καταλάβουν οι πράκτορες της χούντας πως εγώ είμαι από πίσω. Αλλά ποτέ επίσης δεν έπρεπε εγώ ο ίδιος να πάω να αγοράσω κάποια γιατί σε καταλάβαιναν ακόμα και μέσω των λογαριασμών των καταστημάτων. Είχα μία ακόμα που μου την δώρισαν και ποτέ δεν κρατούσα αρχείο, έγραφα κατευθείαν αυτά που θυμόμουν και μετά έπρεπε να απορρίψω κάθε απόδειξη.»
«Είναι απίστευτο το γεγονός το ότι ακόμα και 50 χρόνια πριν ένας δημοσιογράφος θα μπορούσε να παρακολουθηθεί σε έναν τέτοιο βαθμό. Δεν μπορώ παρά να βλέπω αντιστοιχίες με το σήμερα και τα σκάνδαλα τύπου Predator. Και με αυτό στο νου θα ήθελα να προχωρήσουμε στο σήμερα και την αντιστοιχία κάποιων στοιχείων του με την τότε εποχή».
Η επικαιρότητα του Πολυτεχνείου: Η ιστορία που επαναλαμβάνεται και προχωράει
«Μελετώντας τη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας παρατηρώ πως τα μεγάλα γεγονότα στο εσωτερικό της ερχόντουσαν σαν συνέχεια αλυσιδωτών αντιδράσεων οι οποίες πυροδοτούνταν στο εξωτερικό. Στο βιβλίο σας παρατήρησα πως μελετάτε αυτό το φαινόμενο, έχοντας πολλές αναφορές στις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές των ΗΠΑ εκείνης της εποχής καθώς και κύριο αίτημα των εξεγερμένων της εποχής ήταν η αποτίναξη της αμερικάνικης ιμπεριαλιστικής επιρροής. Πιστεύετε ότι σε έναν σημαντικό βαθμό το Πολυτεχνείο και γενικότερα η σύγχρονη πολιτική ιστορία της Ελλάδας συντονίζονταν με τα παγκόσμια γεγονότα, τους κοινωνικούς αγώνες και κινήματα της εποχής;»
«Σίγουρα έπαιξε ρόλο, κυρίως όμως μετέπειτα, μέσα στην εξέγερση. Ήταν οι εσωτερικές συνθήκες και ανάγκες οι οποίες ώθησαν τον κόσμο να ξεσηκωθεί. Η πείνα, η εξαθλίωση η κατάργηση της δημοκρατίας και της ελεύθερης σκέψης ήταν τα κίνητρα για αγώνα και αντίσταση. Σίγουρα όμως η σύνδεση της εξέγερσης με άλλους αγώνες ανά τον πλανήτη ήταν καλό κίνητρο που έδινε επιπλέον σημασία και νόημα στην αντίσταση. Άλλωστε ένα από τα πολλά συνθήματα γραμμένα στις καταλήψεις ήταν το ”Ταϊλάνδη”. Οι περισσότεροι δεν γνώριζαν όμως περί τίνος πρόκειται. Πολλές φορές χρησιμοποιούνταν παραδείγματα από καθεστώτα ή αγώνες ανά τον κόσμο οι οποίοι ήταν επίκαιροι, για να παρουσιάσουν την χούντα με αρνητικό πρόσημο ή να αναδείξουν τον αντιδικτατορικό αγώνα.»
«Υπάρχουν λίγοι άνθρωποι οι οποίοι συζητούν και αγωνίζονται για “νέα πολυτεχνεία” στην δικιά μας εποχή. Τι πιστεύετε πως συντηρεί το νόημα του Πολυτεχνείου πενήντα χρόνια μετά; Τι βλέπετε στο σήμερα σε αντιστοιχία με τα γεγονότα τότε;»
«Ένας θρύλος όπως αυτός του πολυτεχνείου είναι λογικό και επόμενο να κουβαλάει μαζί του προβληματικά στοιχεία και τάσεις. Από τη μία έχουμε τους αρνητές των ιστορικών διηγήσεων και από τη άλλη το συμβολικό υπερφούσκωμα κάποιων άλλων. Μία άρνηση που ακούγεται πολύ ακόμα και σήμερα είναι η αμφισβήτηση των νεκρών του πολυτεχνείου. Μα δεν είναι εκεί το νόημα, να συζητάμε αν και πως πέθαναν. Το νόημα είναι να συζητάμε και να κατανοούμε γιατί αγωνίστηκαν. Από την άλλη οι αγωνιστές και οι νεκροί ηρωποιήθηκαν σε μυθολογικό βαθμό για την κάλυψη της αδιαφορίας και την έλλειψη δράσης εκείνων που ήταν απόντες και καπηλεύτηκαν το πολυτεχνείο λόγω της απήχησης του.»
«Ποιοί ήταν αυτοί;»
«Οργανώσεις, φορείς, ηγεσίες, πολιτικοί, προσωπικότητες που δεν είχαν καμία ανάμειξη στα γεγονότα και παρ’ όλα αυτά καπηλεύθηκαν κομμάτια από τη δόξα. Το νόημα δεν είναι εκεί όμως. Το νόημα βρίσκεται στο ότι η άρνηση κάθε αυταρχικού καθεστώτος και ο αγώνας για την ελευθερία, πάντα προσαρμόζονται στα δεδομένα κάθε εποχής και αυτή ακριβώς είναι η διαχρονική αξία της εξέγερσης του πολυτεχνείου μισό αιώνα μετά.»
«Πάντα;»
«Πάντα! Πάντα. Αρκεί να υπάρχουν αντισυνταγματικές και αντιδημοκρατικές συνθήκες στις οποίες θα ανθίσουν. Και από αυτές έχουμε μπόλικες σήμερα.»
«Πολύ ελπιδοφόρο αυτό»
«Πενήντα χρόνια, μισός αιώνας. Τότε στην ηλικία σου το γεγονός που βλέπαμε έτσι ήταν ο Μάης του 36′ και λέγαμε πόσο μακριά μας φαίνεται. Τώρα έτσι βλέπετε εσείς το πολυτεχνείο και στο μέλλον ο κόσμος θα βλέπει κάτι άλλο.»
Ο Χρίστος Ν. Ζαφείρης γεννήθηκε το 1945 στην Κρανιά Ελασσόνας και ζει από το 1963 στη Θεσσαλονίκη. Είναι πτυχιούχος του τμήματος Αρχαιολογίας και Τέχνης του ΑΠΘ, δημοσιογράφος, μέλος της ΕΣΗΕΜ-Θ. Εργάστηκε στις εφημερίδες “Θεσσαλονίκη”, “Εγνατία”, “Βήμα” και “Νέα”. Διατέλεσε διευθυντής σύνταξης στον “Αγγελιοφόρο της Κυριακής” και αναπληρωτής διευθυντής της κυριακάτικης έκδοσης και του “Αγγελιοφόρου”. Αρθρογραφούσε ως τον Απρίλιο του 2010 στον “Αγγελιοφόρο της Κυριακής”, στον οποίο έγραφε και μια σελίδα με ιστορικά θέματα και πρόσωπα της Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε επίσης στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο (ΕΡΤ, ΕΤ3, “95,8 FΜ”, “Ράδιο-Παρατηρητής”) με εκπομπές λόγου και ντοκιμαντέρ για τον ελληνισμό της διασποράς, τη Βόρεια Ελλάδα και ιδιαίτερα τη Θεσσαλονίκη. Ασχολείται ιδιαίτερα με τη μελέτη της τοπιογραφίας, ιστορίας και προσωπογραφίας της Θεσσαλονίκης. Για τη Θεσσαλονίκη και το μείζονα ελληνισμό. Γνωστό βιβλίο του, που έγινε και τηλεοπτική σειρά ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ, είναι ο “Βαλκάνιος πραματευτής”. Έχει συνδικαλιστική συμμετοχή στον επαγγελματικό του χώρο (μέλος Δ.Σ. ΕΣΗΕΜ-Θ και ΠΟΕΣΤ) και σήμερα είναι αντιπρόεδρος του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΜ-Θ, όπου έχει επιμεληθεί τρεις μεγάλες εκθέσεις του για τους πρώτους Έλληνες δημοσιογράφους Μαρκίδες Πούλιου και τον παράνομο Τύπο της Εθνικής Αντίστασης και της Δικτατορίας. Το 2005 πήρε το βραβείο του Ιδρύματος Μπότση. Εργάστηκε επίσης στη μέση εκπαίδευση ως φιλόλογος και στον τομέα των εκδόσεων. Συνταξιοδοτήθηκε το 2006 και συνεχίζει με τη συγγραφή. Το βιβλίο ”αντεθνικώς δρώντες” είναι συνέχεια του βιβλίου του Εμείς του 60′ οι εκδρομείς και ολοκληρώνει τη δραματική περίοδο της απριλιανής δικτατορίας στη Θεσσαλονίκη.
Ορκιζόμαστε στο μεγαλύτερο ιδεώδες της ανθρωπότητας, την Ελευθερία, πως ο αγώνας τούτη τη φορά θα τελειώσει μόνο με τη Νίκη
Σύνθημα από το Πολυτεχνείο της Θεσσαλονίκης, από το βιβλίο ”Αντεθνικώς Δρώντες”
Συντάκτης: Χάρης Παναγόπουλος (IkarosAsteras)