NewsEdit Η ευκαιρία που χάθηκε;
Η πρωτοβουλία του Άρη Βελουχιώτη και η δειλία του Μάρκου Βαφειάδη.
Ένα δραματικό διήμερο με αποφασισμένο τον Άρη Βελουχιώτη να σώσει το λαϊκό κίνημα από την άβυσσο που το οδηγούσε η ηγεσία του κόμματος.
Πώς χάθηκε η μεγάλη αυτή ευκαιρία;
Ποιά ακριβώς ήταν η στάση του Μάρκου Βαφειάδη;
Ο Θέμης Μοσχάτος, στρατιωτικός και ιστορικός συγγραφέας, επιτελάρχης στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ την εποχή αυτή, περιγράφει και εξηγεί όσα έγιναν τις δυο κρίσιμες μέρες του Νοέμβρη 1944.
«Αν ζήσει κανένας σας να θυμάται τα λόγια αυτά.
Οι Εγγλέζοι θα σας σφάξουν όλους σαν αρνιά, εγώ στα χέρια τους δε θα πέσω, γιατί τα βουνά με ξέρουν.
Με την πέτρα προσκέφαλο, την ψείρα συντροφιά, την κάπα σκέπασμα δε θα με ιδούνε ζωντανό στα χέρια τους.
Αυτό θέλω να το θυμάστε αν κανένας σας ζήσει.»
Άρης Βελουχιώτης.
Μέσα σε τρία χρόνια από την ίδρυση του το ΕΑΜ θα αποκτήσει τεράστια κοινωνική απήχηση σε όλη την Ελλάδα και θα φτάσει να αριθμεί 1,5 εκ. μέλη.
Γρήγορη είναι και η ανάπτυξη του ΕΛΑΣ που θα μετατραπεί σε έναν αξιόμαχο λαϊκό στρατό.
Το κάλεσμα του ΕΑΜ για ένα εθνικό μέτωπο Αντίστασης ενάντια στον κατακτητή πάρθηκε σε μια κρίσιμη περίοδο για την επιβίωση του ελληνικού λαού, όταν οι μαυραγορίτες και οι ληστές άρπαζαν από το στόμα του ότι απόμεινε από τον κατακτητή καταδικάζοντάς τον στην πείνα και τον αφανισμό.
Τα συσσίτια που οργανώθηκαν στην μεγάλη πείνα το χειμώνα του 41 μετά την κατάσχεση των τροφίμων από τα στρατεύματα κατοχής, η ματαίωση της πολιτικής επιστράτευσης της γερμανόδουλης κυβέρνησης, η ματαίωση της εκχώρησης της Μακεδονίας στους Βούλγαρους, η εκκαθάριση της υπαίθρου από τους ληστές και μαυραγορίτες και τους σταθμούς χωροφυλακής της κατοχικής κυβέρνησης ήταν από τις πρώτες σημαντικές για την επιβίωση του λαού δράσεις του ΕΑΜ και του λαϊκού στρατού.
Το γιγάντιο αντιστασιακό κίνημα του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που αναδύθηκε μέσα στις συνθήκες της κατοχής ανατρέποντας όλους τους προπολεμικούς πολιτικούς συσχετισμούς θεωρήθηκε από τους Βρετανούς «απειλή» για τα συμφέροντα τους στη περιοχή(1).
Στα μέσα του ‘43 το εαμικό κίνημα, ήταν ανάμεσα στα πιο μεγάλα αντιστασιακά κινήματα της Ευρώπης.
Κυριαρχούσε σε πανελλαδική κλίμακα και ο αντίχτυπος της δράσης του είχε φτάσει στον ελληνικό στρατό στη Μέση Ανατολή.
Προκάλεσε ανησυχία, πανικό και αντίδραση όχι μόνο από τη μεριά των κατακτητών και των συνεργατών τους αλλά και από τους συμμάχους Άγγλους και τους οπαδούς τους.
Οι προσπάθειες δημιουργίας «αντιεαμικων» οργανώσεων ουσιαστικά αποτυγχάνουν.
Τα γερμανοκίνητα και γερμανοπλισμένα κατασκευάσματα, κρατικά και παρακρατικά συγκροτούνται από αντικοινωνικά, απόβλητα από τον εθνικό κορμό στοιχεία που περιφρονούνται από το λαό τα δε αγγλοσυντήρητα παραμένουν μικροργανώσεις κατάλληλα μόνο για προκλήσεις ενάντια στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, όταν οι Άγγλοι θέλουν να ασκήσουν πιέσεις για την υποταγή του εαμικού κινήματος.
Στη συνείδηση του ελληνικού λαού, κυβέρνηση ήταν η (ΠΕΕΑ), η «Κυβέρνηση του Βουνού» με τις πρωτόγνωρες μορφές λαϊκής εξουσίας τις οποίες εγκαθιστούσε το ΕΑΜ στις ελεύθερες περιοχές της χώρας και όχι η Αγγλόδουλη κυβέρνηση του Καϊρου υπό τον Γ. Παπανδρέου.
Γι αυτό όταν η ήττα του Άξονα είχε εξασφαλιστεί, το κρίσιμο ζήτημα για τους Άγγλους ήταν ο αφοπλισμός των ανταρτών του ΕΛΑΣ και η συντριβή του εαμικού κινήματος με βίαιο τρόπο.
Γιατί τόσο ο Τσώρτσιλ όσο και τα όργανα των Αγγλων- η μοναρχία και τα αστικά πολιτικά κόμματα – γνώριζαν ότι αν στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση διεξάγονταν ελεύθερες εκλογές (2) η εαμική παράταξη θα κέρδιζε θριαμβευτικά.
Και η αγγλοελληνική αντιδραστική συμμαχία ήταν αποφασισμένη να πολεμήσει με κάθε μέσο την προοπτική μιας εθνικά κυρίαρχης και ανεξάρτητης μεταπολεμικής Ελλάδας.
Αντίθετα, οι ηγεσίες του ΚΚΕ και του ΕΑΜ παρέμειναν πιστές μέχρι τέλους στην πολιτική της «εθνικής ενότητας» (3) και της δημοκρατικής πολιτικής μετάβασης της χώρας ακόμα και όταν ο αντίπαλος έδειχνε καθαρά τις επιδιώξεις του για βίαιη συντριβή του Εαμικού κινήματος και οι νέες συνθήκες απαιτούσαν να αναπροσαρμοσθεί η ακολουθούμενη στρατηγική.
Οι συνεχείς υποχωρήσεις, «οι απαράδεκτοι συμβιβασμοί και οι παλινωδίες της ηγεσίας δίνουν χρόνο στην αντίδραση να προετοιμαστεί και τελικά γλιστρά στην παγίδα των Άγγλων δίνοντας τη μάχη όπως και όταν αυτοί θέλησαν»(Λαγδάς, 478).
Ο Άρης Βελουχιώτης προσπάθησε απεγνωσμένα το κρίσιμο διάστημα πριν την υπογραφή της Βάρκιζας να προειδοποιήσει την ηγεσία για τα υποχθόνια σχέδια της Βρετανικής πολιτικής για τη χώρα μας.
Μια τέτοια προσπάθεια να παρθούν κάποια μέτρα μπροστά στην αναμενόμενο χτύπημα της αγγλοελληνικής αντιδραστικής συμμαχίας ήταν η επιστολή του Άρη προς το Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΕ το Σεπτέμβρη του 1943 (4).
Γιατί ο Άρης Βελουχιώτης με την πολιτική του οξυδέρκεια έβλεπε αυτό που η ηγεσία του ΚΚΕ δεν ήθελε ή δεν μπορούσε να δει εγκλωβισμένη στην πολιτική της «εθνικής ενότητας» και καχύποπτη απέναντι στον Άρη και τους καπεταναίους του ΕΛΑΣ.
Στις 17 Νοεμβρίου 1944 λίγο πριν από τις μάχες του Δεκέμβρη, όταν τα νέφη της ένοπλης αναμέτρησης είχαν πυκνώσει ο Άρης Βελουχιώτης πήρε τη πρωτοβουλία να συγκαλέσει Συνέλευση των καπετάνιων στην Λαμία με σκοπό «την λήψη των αναγκαίων μέτρων επί τη προόψει ενόπλου αγώνος κατά των ελληνικών αντιδραστικών δυνάμεων, επικουρούμενων λίαν ενδεχομένως υπό των εν Ελλάδι Βρετανικών τοιούτων» (Θ. Μακρίδης στο Φαράκος,1997:81).
Ο Eudes στο βιβλίο του «Οι Καπετάνιοι» (1970) γράφει χαρακτηριστικά:
Στους δρόμους της Λαμίας ο Άρης μεταφέρεται θριαμβευτικά στους ώμους του πλήθους, αλλά για κείνους που πρέπει να πείσει στο Γ.Σ. και στην Κεντρική Επιτροπή, φέρνει το στίγμα του αντικομφορμισμού και χτίζει στην άμμο.
Δεν του μένει πιά παρά μόνο μια λύση:
Να συγκεντρώσει τους ομοίους του, τους καπετάνιους, τους λαϊκούς αρχηγούς και να επιχειρήσουν ένα είδος πραξικοπήματος μέσα στην ίδια την επανάσταση.
Για τον ΕΛΑΣ είναι ίσως η τελευταία ευκαιρία να δρέψει τους καρπούς της νίκης του.
Στις 11 του Νοέμβρη, απ’ όλες τις περιοχές της Ελλάδας οι καπετάνιοι απαντούν στην πρόσκληση του Άρη και μαζεύονται στη Λαμία.
Ο Μάρκος, ο Κικίτσας, ο Νικηφόρος, ο Υψηλάντης, ο Λασάνης, ο Ορέστης, ο Καλίνος, ο Τρωγιάνος, ο Καρράς, ο Μπλάνας, ο Μωριάς…
Δεν ακολούθησαν το cursus honorum κομματικής γραφειοκρατίας αλλά αντιπροσωπεύουν μια σημαντική εξουσία.
Δεν υπάρχει όργανο των καπετάνιων, δεν υπάρχει αναγνωρισμένη εξουσία των αρχηγών του αντάρτικου από το καταστατικό του Κόμματος.
Ο Άρης ξέρει πως οι περισσότεροι από τους άντρες στους οποίους θα μιλήσει αγωνιούν όσο και ο ίδιος αλλά μέχρι που θα μπορούσε να φτάσει στο να τους πείσει να κάνουν το αποφασιστικό βήμα να πάνε κόντρα στο Κόμμα;
(Eudes, D.,1970: 238).
Όμως κι αυτή η προσπάθεια του Άρη δεν είχε κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Ο Μάρκος Βαφειάδης, ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ Μακεδονίας που μπήκε θριαμβευτής στη Θεσσαλονίκη παρακάμπτοντας στη πράξη τη συμφωνία της Γκαζέρτας (5) κατέκρινε την πρωτοβουλία του Άρη γιατί αυτή δεν ήταν σε γνώση της ηγεσίας.
Ο Μάρκος, ο υπεύθυνος της εισόδου του ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη» κάνει πίσω.
-Σύντροφε δεν υπάρχει οργάνωση των καπετάνιων.
Δεν καταλαβαίνω τη σημασία αυτής της συγκέντρωσης.
Ο Άρης μπλοκάρεται.
Είναι μόνος.
Δεν μπορεί να τολμήσει για όλους και σταματά τη συνεδρίαση
(Eudes, D.,1970: 238).
Στη συνέχεια ο Βαφειάδης «κατήλθε εις Αθήνας και ανέφερε τα γεγονότα στην καθοδήγησιν του ΚΚΕ, ήτις παρατήρησεν τον Άρη δριμύτατα»
(Φαράκος,1997: 81).
Έχουν γραφτεί πολλές εκδοχές για τις προθέσεις του Άρη, το εύρος της συμμετοχής στη σύσκεψη και την αντιπαράθεση Άρη Βελουχιώτη -Μάρκου Βαφειάδη που οδήγησε σε αδιέξοδο τη συνέλευση των Καπεταναίων.
Το κοινό συμπέρασμα των διάφορων προσεγγίσεων είναι ότι οι προσπάθειες του Πρώτου Καπετάνιου του ΕΛΑΣ να επεξεργαστεί ένα συλλογικό σχέδιο μπροστά στην επερχόμενη σύγκρουση που μέρα με τη μέρα γινόταν πιο ορατή δεν είχαν συνέχεια.
Την επόμενη έρχεται ο Σαράφης σε βοήθεια του Άρη και εκθέτει τις ανησυχίες του.
Προτείνει τη δημιουργία ενός σχεδίου για την περίπτωση που η σύγκρουση με τους Άγγλους θα γινόταν αναπόφευκτη.
Όμως όλα έχουν τελειώσει, όλα έχουν παγώσει μέσα στην αστυνομική ίντριγκα, ο διάλογος λιμνάζει κι ο καθένας γυρνά στη μονάδα του.
(Eudes, D.,1970: 238).
Ήταν στις προθέσεις του Άρη η κάθοδος του ΕΛΑΣ στην Αθήνα με τη κατάληψη της εξουσίας και τη δημιουργία τετελεσμένων που δεν θα μπορούσαν να αγνοήσουν οι Άγγλοι και τα εδώ αστικά πολιτικά κόμματα θέτοντας τις βάσεις για μια διαφορετική μεταπολεμική πορεία της χώρας μας;
Μέχρι σήμερα εκφράζονται διάφορες εκτιμήσεις στο ερώτημα «αν ήταν εφικτή η αποφυγή της Βάρκιζας και των Δεκεμβριανών και η δυνατότητα μιας διαφορετικής μεταπολεμικής πορείας της χώρας μας με την κατάληψη της εξουσίας από τον ΕΛΑΣ».
Το γενικό πάντως συμπέρασμα στο οποίο οι περισσότεροι μελετητές καταλήγουν είναι ότι το άδοξο τέλος της «Σύσκεψης των καπεταναίων στη Λαμία» αποτέλεσε το σημείο της αντίστροφης μέτρησης για τα όσα δραματικά ακολούθησαν για το εαμικό κίνημα για τα οποία σοβαρή ευθύνη είχε η ηγεσία με τις λαθεμένες αποφάσεις της.
Σημειώσεις:
(1)Η Αντίσταση αποτελεί μια βασική τομή που σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας περιόδου στην χώρα μας (Ελεφάντης, Α., 2006:35)
Κατά τη διάρκεια της Αντίστασης και του ένοπλου αγώνα, στην πολιτική συνείδηση του αγωνιζόμενου λαού συντελέστηκε με γοργούς ρυθμούς μια ολόκληρη διαδικασία ριζικών αλλαγών που είχαν σαν αποτέλεσμα την ιδεολογική ηγεμονία των ιδεών και οραμάτων της Αριστεράς.
Στη διαδικασία αυτή σημαντικό ρόλο έπαιξε η πολιτική επάνδρωση και η κοινωνική σύνθεση του ΕΑΜ.
Η άρνηση της ηγεσίας των αστικών κόμματων να συμμετάσχουν στον απελευθερωτικό αγώνα συντέλεσε να δημιουργηθεί ένα πλειοψηφικό ρεύμα στην ελληνική κοινωνία που ήταν αντίθετο όχι μόνο στις φασιστικές δυνάμεις κατοχής αλλά και στην παλαιά τάξη πραγμάτων που εκπροσωπούσαν τα αστικά κόμματα και η μοναρχία.
(Ελεφάντης, 2006:34).
(2)Τη διενέργεια ελεύθερων εκλογών προέβλεπε τόσο η Διακήρυξη για την απελευθερωμένη Ευρώπη που επισφράγιζε τη συμφωνία της Γιάλτας όσο και η Διακήρυξη του ΕΑΜ.
(3) Αυτό φαίνεται καθαρά στις διακηρύξεις, στη ευρεία σύνθεση των διοικήσεων του ΕΛΑΣ, του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ αλλά και στη συνεργασία του ΕΑΜ με του συμμάχους απέναντι στον κοινό εχθρό παρά τις συνεχείς μηχανορραφίες των Άγγλων.
Για μετά την απελευθέρωση η ηγεσία του ΚΚΕ υπολόγιζε στη δυνατότητα μιας δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης στην οποία το κόμμα θα έπαιζε καθοριστικό ρόλο, χάρη στην ισχύ και το κύρος που είχε αποκτήσει το ΕΑΜ και θα μπορούσε να θέσει με ασφάλεια την τύχη της μοναρχίας σε δημοψήφισμα.
(4)Στην επιστολή του ο Άρης τόνιζε «πως χειρότεροι από τους Άγγλους – μη βαυκαλιζόμεθα -δεν είναι ούτε οι ίδιοι οι Γερμανοί.
Θα επιβάλουν ένα φασιστικό καθεστώς με άλλο όνομα αν επικρατήσουν αυτοί.
Αιτία της διασπάσεως του κινήματος στην Ελλάδα είναι αυτοί.
Ούτε το συμφωνητικό θα υπέγραφαν… αν η στάση μας δεν ήταν σθεναρά.
Η αναφορά αυτή για τους ΄Αγγλους που περιείχε η επιστολή έγινε η αφορμή να επικριθεί ο Άρης παρόλο που ο ίδιος πολλές φορές είχε τονίσει τη σημασία του κοινού αγώνα και τη συμβολή των συμμάχων σε αυτόν.
(5) Η Συμφωνία της Καζέρτας ήταν μια ιστορική συμφωνία που υπογράφηκε στις 26 Σεπτεμβρίου1944στην πόλη Καζέρτα της Ν. Ιταλίας, μεταξύ της «ελεύθερης» ελληνικής κυβέρνησης εθνικής ενότητας που συστάθηκε στο Κάιρο με πρωθυπουργό το Γ. Παπανδρέου η οποία είχε μεταφερθεί, στη παρακείμενη πόλη Κάβα ντε Τιρρένι, αφενός, και αφετέρου των ελληνικών αντιστασιακών οργανώσεων ΕΑΜ και ΕΔΕΣ.
Οι διαπραγματεύσεις έγιναν με την παρουσία του ίδιου του Παπανδρέου, πολλών υπουργών, του Σαράφη και του Ζέρβα, ενώ από βρετανικής πλευράς το ενδιαφέρον τονίστηκε με την παρουσία του επικεφαλής του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής στρατηγού Ουίλσον.
Ο Σκόμπυ και μέρος του επιτελείου του βρίσκονταν επίσης εκεί.
Κατά τους όρους της συμφωνίας αυτής, όλες οι ανταρτικές δυνάμεις που δρούσαν στην Ελλάδα θα υπάγονταν στις διαταγές της ελληνικής κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, η οποία στη συνέχεια θα τις έθετε υπό τις διαταγές του Βρετανού στρατηγού Σκόμπυ.
Τα όσα συνέβησαν στην Καζέρτα είναι συνέχεια της διαρκούς υποχωρητικότητας της ηγεσίας της Αντίστασης που ξεκίνησε στο Λίβανο.
*Απόσπασμα από το χρονικό «Εν Λαμία… Για τον ΑΡΗ και τους ανυπόταχτους καπετάνιους του ΕΛΑΣ» της Χαράς Παρμενοπούλου
Βιβλιογραφία
– Eudes, Dominiqoue,1970, Μετ. Παπακυριάκης Γ., Οι Καπετάνιοι, Εξάντας, Αθήνα.
– Ελεφάντης, Άγγελος, 2003, Μας πήραν την Αθήνα: Ξαναδιαβάζοντας την ιστορία 1941-50, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα.
– Φαράκος, Γρηγόρης, 1997, ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ-Το χαμένο Αρχείο- Άγνωστα Κείμενα. Αθήνα, Β΄ έκδοση «Ελληνικά Γράμματα».
– Ζωϊδη, Γ., Κάϊλα, Μ κ.ά,1979, Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-45, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα.
-Λαγδάς, Πάνος, Άρης Βελουχιώτης, ο Πρώτος του Αγώνα, εκδ. Σφαέλος Ν., Αθήνα.
altpress.gr.
Χαρά Παρμενοπούλου.