NewsEdit Σοφία Βιδάλη. Καθηγήτρια Εγκληματολογίας και Αντεγκληματικής Πολιτικής
Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας,
Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Είναι καιρός τώρα που η εγκληματικότητα των ανηλίκων προβληματίζει και ανησυχεί αρμόδιους και μη. Είναι επίσης γεγονός, πως φαίνεται, ότι οι παράνομες και όχι απλά παραβατικές πρακτικές που υιοθετούνται από ανηλίκους, έχουν γίνει περισσότερο βίαιες και σκληρές τα τελευταία χρόνια.
Βλέπουμε για παράδειγμα, μια τάση να δημιουργούνται μικρά ή μεγαλύτερα μπουλούκια νέων αγοριών (δεν θα τα έλεγα συμμορίες), να χρησιμοποιούν όπλα- μαχαίρια κυρίως (που απαιτούν μια επαφή δράστη θύματος) σε βάρος άλλων ανηλίκων, για ασήμαντες αφορμές· βλέπουμε να υπάρχουν εξευτελιστικές και ρατσιστικές πρακτικές σε βάρος κοριτσιών, εκφοβισμός και εκβιάσεις σε βάρος άλλων συνομήλικων συμμαθητών. Είδαμε ακόμα, και αυτό είναι και το τραγικό, να δολοφονούνται νέοι άνθρωποι από περίπου συνομήλικους τους με το πρόσχημα της ένταξης σε αντίπαλη ομάδα: η δολοφονία του Άλκη Καμπανού θα μείνει ανεξίτηλη στη μνήμη μας. Παρακολουθήσαμε επίσης πρόσφατα τη δημόσια διαπόμπευση και επίθεση στο δρόμο από νέους ανθρώπους τάχα «άνδρες με τα όλα τους» σε βάρος νέων ανθρώπων της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Μετά από κάθε τέτοιο περιστατικό, ακολουθεί ένα στερεότυπο πια δημόσιο αφήγημα, για τους «γονείς που δεν προσέχουν τα παιδιά τους», για τα ψυχολογικά προβλήματα, για το πως άλλαξαν τα πράγματα για την ανάγκη να αλλάξει η εκπαίδευση κλπ. Τελευταία, ακούμε και για αυστηρές ποινές που επιβάλλονται σε μικρότερη ηλικία.
Τα πράγματα όμως δεν είναι μονοδιάστατα. Το πρόβλημα δεν είναι μόνον τι κάνουν οι νέοι, αλλά και τι υπόκεινται και σε τι υποβάλλονται και ποια είναι η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί. Ειδικότερα, στο ίδιο διάστημα που η εγκληματικότητα ανηλίκων και νέων φαίνεται να έχει αλλάξει, η θυματοποίηση των ανηλίκων έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις και δεν μπορούμε να μην συνυπολογίζουμε αυτή τη συνθήκη. Από το «me too» και την υπόθεση Λιγνάδη, έως τη δολοφονία Ζακ Κωστόπουλου, την υπόθεση της Κιβωτού και της 12χρονης από τον Κολωνό, τα παιδιά θεατές επεισοδίων ενδοοικογενειακής βίας και των δεκάδες γυναικοκτονιών, προκύπτει ότι νέοι και ανήλικοι γίνονται θύματα μέσα στο ίδιο το περιβάλλον, που θα έπρεπε να τους προστατεύει και να τους διδάσκει και γίνονται θύματα και μέσα στο δρόμο ενώπιον όλων ή μέσα στη γειτονιά. Το πρωτοφανές λιντσάρισμα του Ζακ Κωστόπουλου η σφαγή του Άλκη Καμπανού δεν αφορούν μόνο τα θύματα και τις οικογένειές τους, μας αφορούν όλους και έχουν το κοινό χαρακτηριστικό της απουσίας κάποιας σχέσης μεταξύ δράστη και θύματος.
Η εγκληματικότητα και η θυματοποίηση των ανηλίκων και των νέων δεν είναι άσχετα μεταξύ τους φαινόμενα, έστω και αν δεν ταυτίζονται αιτιακά πάντα στο ίδιο πρόσωπο. Κάθε μια τέτοια κατάσταση θυματοποίησης, όπως αυτές που προαναφέραμε αποτελεί και ένα «παράδειγμα», όχι αναγκαστικά προς μίμηση, αλλά ένα παράδειγμα για το τι είναι ο κόσμος και τι πρέπει να κάνεις, για να είσαι κάποιος και να μην είσαι ένα «τίποτα», όταν δεν έχεις τίποτα και κανέναν : για να σε σέβονται και να μπορείς να μην ντρέπεσαι, που δεν είσαι ή δεν έχεις τίποτα, όταν το να «έχεις» ή να «κάνεις» κάτι θεαματικό, σημαίνει ότι υπάρχεις. Δεν πρόκειται για μια ψυχολογική διαδικασία με τη στενή έννοια, αλλά για μια ταξική παράμετρο της εγκληματικότητας των νέων. Δεν φαίνεται κανένας από τους δράστες, των γνωστών τουλάχιστον περιπτώσεων εγκληματικότητας των ανηλίκων, να ανήκει σε μεσοαστικά στρώματα. Αντίθετα, μάλλον οι δράστες αυτοί έρχονται από εκείνες τις κοινωνικές τάξεις που διολίσθησαν στην μεγάλη φτώχεια ή έχασαν την προσδοκία να διατηρήσουν την κοινωνική τους θέση στην προηγούμενη φάση της κρίσης (μετανάστες δεύτερης γενιάς, παιδιά μακροχρόνια άνεργων γονιών, παιδιά που ζουν σε μεγάλη φτώχεια) και έχουν πλέον χαμηλές πιθανότητες να αλλάξουν τη ζωή τους. Μάλλον τα παιδιά αυτής της ενδιάμεσης κοινωνικής τάξης είναι που εμπλέκονται σε βίαιες καταστάσεις ως ομάδες στο δρόμο και όχι ατομικά. Πρόκειται για μια τάξη που δεν είναι ούτε ακριβώς εργατική, ούτε λούμπεν, ούτε και μεσαία τάξη, αλλά είναι κάπου «ανάμεσα» κοινωνικά, πολιτισμικά και οικονομικά· τα παιδιά αυτής της «ενδιάμεσης τάξης» είναι που ζουν σήμερα τα μεγάλα αδιέξοδα και τις χαμηλές προσδοκίες, στην κοινωνία της αγοράς των μεγάλων σκανδάλων, της ανισότητας. Τα παιδιά των μεσοαστικών και ανώτερων τάξεων έχουν άλλα προβλήματα και άλλου τύπου εγκληματικότητα συνήθως. Τα παιδιά της «ενδιάμεσης τάξης» όμως είναι πολιτισμικά αφομοιωμένοι γιατί έχουν τις ιδίες επιδιώξεις και κοινωνικά /δομικά αποκλεισμένοι, όπως θα έλεγε ο Καθηγητής Jock Young.
Μάλλον σε αυτήν την άγρια κοινωνία προσαρμόζονται οι νέοι, μπαχαλάκηδες, δολοφόνοι, τσαμπουκάδες για το τίποτα, επιδειξίες της κακότητας. Αντίθετα δηλαδή με ότι συνήθως υποστηρίζεται, δεν είναι ότι οι νέοι, δράστες τέτοιων εγκλημάτων έχουν κάποιο ειδικό πρόβλημα, αλλά ότι προσαρμόζονται σε αυτό που το κοινωνικό περιβάλλον τους ζητάει. Γίνονται αυτό που οι συνθήκες υπό τις οποίες ζουν, τους έχουν προετοιμάζει για να γίνουν. Ετσι, το θέμα δεν είναι μόνον αν οι έφηβοι αυτοί έχουν καλούς γονείς, αλλά ποιες είναι οι αξίες που υπερέχουν στο ευρύτερο περιβάλλον τους και υπό ποιες συνθήκες. Τα περιστατικά που βλέπουν το φως της δημοσιότητας ανεξάρτητα αν είναι μόνον αυτά ή αν παρουσιάζονται εν μέρει υπερβολικά, δείχνουν πως έχουμε πλέον πρόβλημα βίας ως κοινωνία: όχι μόνον βίας των νέων. Δεν πρόκειται για μια νέα συνθήκη αλλά για μια συνθήκη που παράγει τώρα αποτελέσματα ορατά ευρύτερα. Υπάρχει όμως έστω και τώρα ή δυνατότητα να διαμορφωθεί ένα ανάχωμα στην κλιμάκωση της βίας των νέων και στη θυματοποίηση τους αν κατ΄ αρχάς δημιουργηθούν αντίβαρα στα αδιέξοδα: δημιουργικός (όχι αναγκαστικά ωφέλιμος) ελεύθερος χρόνος, σχολείο που να καλλιεργεί τη φαντασία, την κοινωνική αλληλεγγύη, το σεβασμό στους κανόνες, την αγάπη στη γνώση, δομές υποστήριξης των παιδιών και των οικογενειών που έχουν ανάγκη, δημιουργία προϋποθέσεων κοινωνικής κινητικότητας. Αλλά ταυτόχρονα, χρειάζονται και κοινωνικά μέτρα για την πρόληψη και την ανάσχεση της θυματοποίησης τους μέσα στο περιβάλλον τους και από τους δικούς τους ανθρώπους. Βέβαια τέτοιες προτάσεις σε μια συνθήκη όπου η τιμωρητικότητα από δεξιά και από τα αριστερά έχει επικρατήσει, είναι δύσκολο να βρουν απήχηση. Ωστόσο, επειδή και σε άλλες χώρες έχουν υπάρξει τέτοια φαινόμενα και ξέρουμε πλέον ότι η καταστολή από μόνη της είχε καταστροφικά αποτελέσματα, είναι ανάγκη να ξαναδούμε τα πράγματα με μεγαλύτερη ψυχραιμία και ειλικρίνεια. Στο κάτω κάτω αυτοί οι νέοι αυτά τα παιδιά είναι παιδιά της δικής μας κοινωνίας, είναι ο δικός μας καθρέπτης.