NewsEdit Ατσαλάκης Γιώργος / Ατσαλάκη Ιωάννα*
Έχουμε εισέλθει σε μια ασταθή παγκόσμια τάξη πραγμάτων, μια κατάσταση κατά την οποία από μια γεωπολιτική εποχή μεταβαίνουμε στην επόμενη. Όλα όσα θεωρούνταν βέβαια στο παρελθόν έχουν πλέον γίνει αβέβαια. Το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα φαίνεται να βρίσκεται στο κατώφλι μιας ριζικής μεταμόρφωσης, η οποία πιθανότατα θα οδηγήσει σε νέα μοντέλα οικονομικής διακυβέρνησης, νομισματικής παρέμβασης και εμπορικών και γεωοικονομικών σχέσεων
Σε αυτό το πλαίσιο, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, οι επιχειρήσεις και οι κοινωνίες καλούνται να διαχειριστούν την αβεβαιότητα με στρατηγικό ορθολογισμό. Η κατανόηση των οικονομικών μεγακύκλων του παρελθόντος μπορεί να αποδειχθεί πολύτιμη για την επιβίωση —και την ευημερία— στο νέο οικονομικό τοπίο που αναδύεται.
Η έννοια των οικονομικών μεγακύκλων αναφέρεται σε μακροπρόθεσμα πρότυπα επέκτασης και συρρίκνωσης της παγκόσμιας οικονομίας. Στο παρακάτω σχήμα εμφανίζονται οι μακροχρόνιοι κύκλοι οικονομικής ανάπτυξης διάρκειας 56 ετών. Οι κύκλοι έχουν υπολογιστεί με βάση τις αποκλίσεις της κατανάλωσης ενέργειας από την αθροιστική καμπύλη (σιγμοειδή) κατανάλωσης ενέργειας από το έτος 1828 με βάση δεδομένα των Η.Π.Α. Αυτοί οι κύκλοι, που συχνά διαρκούν πολλές δεκαετίες, χαρακτηρίζονται από τέσσερις διακριτές φάσεις: κρίση και αναπροσαρμογή που ακολουθείτε από ανάπτυξη και κορεσμό.
Ο προηγούμενος μεγάκυκλος 1968-2024—ο οποίος ορίστηκε από ιστορικά χαμηλά επιτόκια, εκρηκτική αύξηση του χρέους και άνευ προηγουμένου παρέμβαση των κεντρικών τραπεζών—έφτασε στο τέλος του. Σύμφωνα με σύγχρονες αναλύσεις και σχετικά διαγράμματα οικονομικής συμπεριφοράς, αυτή η φάση έχει μπει στο τελικό της στάδιο. Κάθε κύκλος χαρακτηρίζεται από 28 έτη έντονων δομικών αλλαγών, όπου, όποιες χώρες και επιχειρήσεις καταφέρουν να προσαρμοσθούν θα γνωρίσουν τα επόμενα 28 την την ευημερία. Στο καθοδικό τμήμα του προηγούμενου μεγακύκλου 1968-1996 εμφανίστηκαν κρίσεις και αναπροσαρμογές που οδήγησαν στο ανοδικό τμήμα του προηγούμενου μεγακύκλου 1996-2024, όπου το παγκόσμιο ΑΕΠ υπέρ-τριπλασιάστηκε από τα $32 τρις έφθασε στα $110 τρις.
Το 2024 μπορεί να καταγραφεί ως το τέλος του 56ετή μεγακύκλου 1968-2024. Τα θεμέλια που στήριξαν την οικονομική τάξη των τελευταίων 30 ετών αμφισβητούνται πλέον ευθέως:
– Η παγκοσμιοποίηση υφίσταται αναδίπλωση, καθώς τα κράτη αναζητούν μεγαλύτερη αυτάρκεια.
– Το ελεύθερο εμπόριο πλήττεται από την άνοδο προστατευτικών πολιτικών και από αθέμιτες πρακτικές.
– Η νομισματική πολιτική δοκιμάζεται από τον επίμονο πληθωρισμό και τα αβέβαια επίπεδα ανάπτυξης.
Οι κεντρικές τράπεζες, που αποτέλεσαν το κύριο εργαλείο σταθεροποίησης μετά την κρίση του 2008 μέσω ανορθόδοξων πρακτικών όπως η ποσοτική χαλάρωση, ίσως χρειαστεί να επανεξετάσουν τη στρατηγική τους. Η επίμονη εμφάνιση πληθωριστικών πιέσεων και η συσσώρευση μη βιώσιμων επιπέδων δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, τα τεράστια εμπορικά πλεονάσματα που κάποιες χώρες απέκτησαν εις βάρος των τεράστιων εμπορικών ελλειμάτων άλλων χωρών, δείχνουν ότι το σημερινό πλαίσιο λειτουργίας φθάνει στα όριά του.
Η παγκόσμια οικονομία μπαίνει έτσι σε μια φάση αναπροσαρμογής. Η επιστροφή σε μια ισορροπημένη ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου με θεμιτές πρακτικές ίσως απαιτήσει νέα δημοσιονομικά εργαλεία, επαναξιολόγηση του ρόλου των κρατών, ενίσχυση των τοπικών παραγωγικών δυνατοτήτων και αναδόμηση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς
Μετά το 2024 είναι η αρχή ενός νέου μεγακύκλου 56 ετών, που υπόσχεται βαθιές μεταμορφώσεις στην οικονομία και σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ζωής, καθοδηγούμενες από εκθετικές τεχνολογικές προόδους. Όπως και οι προηγούμενοι κύκλοι (1800-1856, 1856-1912, 1912-1968, 1968-2024) στην ιστορία, η περίοδος 2024-2080 θα αντιμετωπίσει τη φάση στασιμότητας και των δομικών αλλαγών από το 2024 έως το 2052, ακολουθούμενη από μια φάση ισχυρής οικονομικής ανάπτυξης από το 2052 έως το 2080
Αυτή η περίοδος είναι μεταβατική, ασταθής και γεμάτη γεωπολιτικές εντάσεις. Οι παγκόσμιες συμμαχίες αναπροσδιορίζονται, τα παλαιά οικονομικά μοντέλα αναθεωρούνται και η ισορροπία ισχύος μεταβάλλεται διαρκώς. Σε αυτό το σκηνικό, η ανάγκη των εθνών να επαναπροσδιορίσουν τις προτεραιότητές τους είναι πιο επιτακτική από ποτέ.
Η αβεβαιότητα αυτή εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους: από την επιδείνωση των σχέσεων Δύσης-Ανατολής, έως την επιστροφή του προστατευτισμού στο διεθνές εμπόριο και την ενίσχυση των εθνικιστικών ρευμάτων εντός κρατών. Τα παγκόσμια θεσμικά όργανα που είχαν δημιουργηθεί για να σταθεροποιούν τις διεθνείς σχέσεις, όπως ο ΟΗΕ ή ο ΠΟΕ, εμφανίζονται ανίσχυρα ή παραμερισμένα.
Οι γεωπολιτικές επιταγές συνεχίζουν να ωθούν τα κράτη σε προβλέψιμες συμπεριφορές: τα κράτη αναζητούν ασφάλεια, πρόσβαση σε πόρους και στρατηγικά πλεονεκτήματα. Όμως, ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίζονται τις εσωτερικές αντιδράσεις σε αυτές τις επιταγές – γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκη. Οι κοινωνίες είναι βαθιά πολωμένες, οι ηγεσίες αμφισβητούνται και οι παραδοσιακοί μηχανισμοί συναίνεσης διαβρώνονται.
Η τεχνολογία και η υπερπληροφόρηση προσθέτουν επιπλέον πολυπλοκότητα: η πληροφόρηση είναι πλέον αποσπασματική, συχνά προσανατολισμένη στην εντύπωση και όχι στην ουσία. Οι κυβερνήσεις δυσκολεύονται να επιβάλλουν μακροπρόθεσμες στρατηγικές, καθώς υπόκεινται στις πιέσεις της ταχείας επικαιρότητας και της ασταθούς κοινής γνώμης.
Είναι μια περίοδος ανακατάταξης, στην οποία η κατανόηση των προθέσεων, η ικανότητα στρατηγικού σχεδιασμού και η ψυχραιμία είναι κρίσιμες αρετές. Τα κράτη που θα επιβιώσουν και θα ευημερήσουν σε αυτό το νέο διεθνές περιβάλλον είναι εκείνα που θα μπορέσουν να ισορροπήσουν μεταξύ γεωπολιτικών πιέσεων και εσωτερικής σταθερότητας.
Αυτή η παγκόσμια αβεβαιότητα ενδέχεται να οδηγήσει, μετά από εντάσεις και κρίσεις, σε μια νέα ισορροπία – ίσως και σε μια νέα, πιο συνεκτική διεθνή τάξη. Μέχρι τότε, όμως, ζούμε την ταραγμένη φάση μιας βαθιάς γεωπολιτικής και οικονομικής αναδιάρθρωσης.
Για σχεδόν 80 χρόνια, από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Αμερική ήταν ο σταθεροποιητικός άξονας των οικονομιών της ελεύθερης αγοράς. Υπερασπίστηκε το ελεύθερο εμπόριο και τις ανοιχτές αγορές και ηγήθηκε των προσπαθειών δημιουργίας ενός πολυμερούς εμπορικού συστήματος.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) έφερε δεκαετίες παγκόσμιας ανάπτυξης και σταθερότητας. Επέτρεψε στο εμπόριο να ανθίσει και έβγαλε εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια. Ωφέλησε τον κόσμο και συνέβαλε στην ίδια την οικονομική ισχύ της Αμερικής.
Για να είμαστε σαφείς: το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα χρειάζεται μεταρρύθμιση. πολλές χώρες– έχουν ζητήσει αλλαγές εντός του ΠΟΕ για τη μεταρρύθμιση των διαδικασιών του με σκοπό την αντιμετώπιση των αθέμιτων πρακτικών στο διεθνές εμπόριο.
Ένα βασικό ζήτημα για την Αμερική είναι η Κίνα με εμπορικά πλεονάσματα πάνω από $1.000 δις. Υπάρχει η αίσθηση ότι οι ΗΠΑ παραχώρησαν υπερβολικά προνόμια στην Κίνα κατά την ένταξή της στον ΠΟΕ και ότι η Κίνα ανταγωνίζεται με αθέμιτο τρόπο – π.χ. με εκτεταμένες κρατικές επιδοτήσεις, μη δασμολογικά εμπόδια, περιορισμένη πρόσβαση στην αγορά για ξένες επιχειρήσεις, μη προστασία των εμπορικών σημάτων, φθηνή βιομηχανική γη, τεχνητή υποτίμηση γουάν, κλπ.
Αυτές οι ανησυχίες θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν εντός του πλαισίου του ΠΟΕ. Ειδικότερα, οι εμπορικές ρυθμίσεις και παραχωρήσεις που έγιναν στο παρελθόν, όταν η Κίνα αντιστοιχούσε μόλις στο 5% της παγκόσμιας οικονομίας, πρέπει να επικαιροποιηθούν τώρα που η Κίνα αντιστοιχεί στο 15% του παγκόσμιου ΑΕΠ.
Υπάρχει ένα σύντομο παράθυρο ευκαιρίας για τις χώρες να διαπραγματευτούν και να εξασφαλίσουν κάποιες ελαφρύνσεις από τις ΗΠΑ πριν τεθούν σε πλήρη εφαρμογή οι υψηλότεροι δασμοί. Ίσως είναι δυνατόν κάποιοι συντελεστές να μειωθούν, όμως πρέπει να είμαστε ρεαλιστές: όταν υπάρχουν εμπορικά ελλείματα όπως αυτό των ΗΠΑ που φθάνει στα 850 δις, δεν μπορούν να συνεχιστούν. Ούτε τα εμπορικά πλεονάσματα της Κίνας πάνω από 1.000 δις μπορούν να συνεχιστούν. Το διεθνές εμπόριο πρέπει να διεξάγεται με θεμιτό τρόπο για να είναι επωφελές και να είναι βιώσιμο επί μακρόν.
Ακόμη και αν τελικά υπάρξουν κάποιες μερικές διευθετήσεις, η αβεβαιότητα που προκαλείται από τόσο δραστικά εμπορικά ελλείματα και πλεονάσματα θα πλήξει την παγκόσμια εμπιστοσύνη και την οικονομική ανάπτυξη. Θα είναι εξαιρετικά δύσκολο να επανέλθει το προηγούμενο status quo. Ιδιαίτερα, δεν φαίνεται πως ο καθολικός δασμός 10% είναι διαπραγματεύσιμος. Αυτό φαίνεται να είναι το ελάχιστο σταθερό ποσοστό, ανεξάρτητα από το εμπορικό ισοζύγιο ή τις υφιστάμενες εμπορικές συμφωνίες μιας χώρας.
Επιπλέον, υπάρχουν και άλλες δυνάμεις που ενδέχεται να διατηρήσουν τη δυναμική των δασμών. Πολλές ευρωπαϊκές χώρες θέλουν να προστατεύσουν κρίσιμους τομείς τους, όπως τα ηλεκτρικά οχήματα, τις πράσινες τεχνολογίες και τους ημιαγωγούς από τον κινεζικό ανταγωνισμό. Δεν επιθυμούν να μετατραπούν σε «χωματερή» για εξαγωγές από την Κίνα ή άλλες χώρες. Ότι δεν μπορεί να πωλήσει η Κίνα στις ΗΠΑ θα το στείλει σε τιμές κάτω του κόστους στην «αφελή» ΕΕ.
Παράλληλα, εντείνεται στη Δύση η τάση ενίσχυσης της εγχώριας παραγωγικής ικανότητας και της μείωσης της εξάρτησης από παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες, ειδικά στους στρατηγικούς τομείς.
Έτσι, αυτός ο γύρος αυξήσεων δασμών από τις ΗΠΑ μπορεί να είναι μόνο η αρχή. Η αποτυχία μείωσης των εμπορικών ελλειμάτων των ΗΠΑ, θα οδηγήσει στο επόμενο στάδιο σε ένα νομισματικό πόλεμο, σε ένα «δασμό» ακόμη και στα ομόλογα, σε μετάθεση της λήξης των ομολόγων, σε αναθεώρηση της αξίας του χρυσού έναντι του δολαρίου, κλπ.
Η παγκόσμια κοινότητα οφείλει και πρέπει άμεσα να συζητήσει και να αποτρέψει τον αθέμιτο ανταγωνισμό στο διεθνές εμπόριο προκειμένου να επανέλθει το διεθνές υγειές εμπόριο που είναι πηγή ευημερίας για όλες τις χώρες.
*Ατσαλάκης Γιώργος, Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής / Ατσαλάκη Ιωάννα Διδάσκων Πολυτεχνείου Κρήτης, Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης