NewsEdit Στην έξοδο της πανδημίας και ενόψει αυτών που το ΔΝΤ αποκαλεί ‘συρροή καταστροφών’ (confluence of calamities), ακούγεται όλο και πιο συχνά η έννοια της ‘Ανθεκτικότητας’ (Resilience).
Πλάτων Τήνιος*
H EE την θεωρεί ως στόχο, παράλληλα με την ανάκαμψη – που εξηγεί και το ομώνυμο Ταμείο που θα ξελασπώσει πολλούς (ελπίζουν) από τις αρχές 2023. Πολλοί όμως χρησιμοποιούν την λέξη για να περιγράψουν μια ιδιότητα – ένα είδος παράσημο που αποδίδεται σε όσους έχουν καταφέρει να βγουν όρθιοι από την μια κρίση. Πόσω μάλλον να επιβιώνεις μετά από δύο, προσθέτουν συμπατριώτες μας – θυμίζοντας ότι η πανδημική μας βρήκε αμέσως μετά την οικονομική κρίση. Ή έχεις ανθεκτικότητα ή δεν την έχεις – και αν την έχουν κάποιοι, αυτοί είμαστε εμείς.
Η ανθεκτικότητα χαρακτηρίζει μια κατάσταση όπου κάποιος που αντιμετωπίζει μια σοβαρή κρίση δεν καταφέρνει απλώς να την περάσει, αλλά και να ανακάμψει. Με τον ίδιο τρόπο που ένα αξιόπλοο καράβι συνεχίζει το ταξίδι του μετά την καταιγίδα. Κρίσιμο σημείο, λοιπόν, είναι το να συνεχίσεις προς μια βιώσιμη πορεία και όχι απλώς να μη βουλιάξεις. Η ανθεκτικότητα έχει συνάφεια με την έννοια της βιωσιμότητας στις καταστάσεις που κυριαρχούν μετά την κρίση – όποιες και να είναι αυτές. Εξαρτάται λοιπόν από το αν η εμπειρία μιας κρίσης αυξάνει ή μειώνει τις πιθανότητες να ανταπεξέλθεις στην επόμενη.
Αν έχεις περάσει μια κρίση, λοιπόν, έχεις περισσότερες ή λιγότερες πιθανότητες να τα βγάλεις πέρα στην επόμενη; Η ανθεκτικότητα θα μπορούσε να είναι κάτι σαν απόθεμα δυνάμεων, οι οποίες όμως είναι αναλώσιμες: Η ύπαρξη συσσωρευμένων αποταμιεύσεων διευκολύνει την επιβίωση στην πρώτη κρίση. Απομειώνει όμως το απόθεμα – το μαξιλάρι εξαφανίζεται, οι μπαταρίες αδειάζουν. Η επόμενη κρίση μας βρίσκει σε χειρότερη θέση – εξασθενημένους και ευάλωτους. Θα μπορούσε όμως να γίνει και το αντίθετο: Η κρίση να μας διδάξει το πώς να την ξεπερνάμε, ατομικά ή συλλογικά. Αν φτιαχτούν μηχανισμοί αλληλοβοήθειας και αλληλοσυμπλήρωσης, αυτοί θα είναι διαθέσιμοι και για την επόμενη κρίση – ακόμη και αν αυτή έχει διαφορετική αφετηρία και προέλευση. Στη μια περίπτωση μια κρίση εξαντλεί, στην άλλη ενδυναμώνει. Κάθε κρίση – είτε αυτή είναι ατομική είτε συλλογική – θα έχει στοιχεία και της καλής και της κακής εκδοχής. Είναι δύσκολο να πείς εκ των προτέρων αν το τελικό ισοζύγιο θα σε κατατάξει– εσένα, το χωριό σου ή τη χώρα σου – στους ανθεκτικούς ή στους ευάλωτους.
Τι σημαίνει αυτό, σε ένα κόσμο συνεχώς μεταλλασσόμενο, για τις διάφορες χρήσεις του χαρακτηρισμού ‘ανθεκτικός’; Υπάρχουν δύο τελείως λανθασμένες προσεγγίσεις και άλλη μια πιθανώς ορθή, αλλά μόνο σε κάποιες περιστάσεις. Τέλος υπάρχει και μια και την οποία οφείλουμε να στοχεύουμε.
Είναι λάθος να θεωρούμε ότι ‘αφού παρέμεινα όρθιος, άρα είμαι ανθεκτικός’. Είναι παράδειγμα της Eπαγωγικής Πλάνης. Μια (επαγωγική) γαλοπούλα μπορεί να θεωρεί ότι περιστοιχίζεται από ανθρώπους που την εκτιμούν πραγματικά κάθε μέρα, μέχρι να διαψευσθεί ηχηρά τα Χριστούγεννα. Είναι λάθος, επίσης, να θεωρείς ότι η ανθεκτικότητα είναι κάτι εγγενές – το ότι είναι συνυφασμένο με το DNA. Η στωικότητα μπορεί να είναι ατομική ιδιότητα, αλλά δεν μεταφράζεται αυτομάτως σε ανθεκτικότητα.
Στις κοινωνίες η ανθεκτικότητα είναι κάτι που χαρακτηρίζει δομές. Αυτές μπορεί να αντέχουν σε κάποια χτυπήματα και να επιβιώσουν μιας κρίσης. Όμως, αν οι δομές αυτές είναι σταθερές, θα είναι απλώς θέμα τύχης αν η επόμενη κρίση δοκιμάζει τα ίδια στοιχεία που άντεξαν ή αν πέσει πάνω σε κενά. Για να μπορέσει το καράβι να συνεχίσει το ταξίδι του – ασχέτως συνθηκών – η κρίσιμη ιδιότητα είναι αυτή της προσαρμοστικότητας και της ευελιξίας. Τα δέντρα που δεν σπάει ο άνεμος είναι ευλύγιστα.
Μια κοινωνία είναι ανθεκτική αν οι θεσμοί της προσαρμόζονται και αν τα μέλη της έχουν την ευελιξία να αλλάζουν σε νέες συνθήκες. Δηλαδή χώρες που προσαρμόστηκαν στην προηγούμενες κρίσεις και είναι διατεθειμένες να προσαρμοστούν στις επόμενες. Το χειρότερο που μπορεί να κάνει είναι να επιτρέψει στην αυταρέσκεια της επιβίωσης να την οδηγήσει στον αυτοέπαινο και σε λανθασμένη ψευδαίσθηση ότι είναι άτρωτη.
Η ανθεκτικότητα προκύπτει από μεταρρυθμίσεις και απαιτεί μεταρρυθμίσεις.
*Ο Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.