Η Ιστορία στον Κινηματογράφο / Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία

Κυκλοφορεί εδώ και λίγες ημέρες το βιβλίο του Robert A. Rosenstone με τίτλο «Η Ιστορία στον Κινηματογράφο / Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία».

Όπως αναφέρουν οι ΜΩΒ εκδόσεις για το νέο βιβλίο: «Συγγραφέας: Robert A. Rosenstone
Επιστημονική επιμέλεια – Εισαγωγή: Χρήστος Δερμεντζόπουλος
Μετάφραση: Μάριος Αθανασιάδης-Ντόνας

Με ιδιαίτερη χαρά παρουσιάζουμε το νέο βιβλίο των ΜΩΒ εκδόσεων το οποίο αποτελεί μία κλασική πραγματεία για τις ιστορικές ταινίες και για τον ρόλο τους στην αναπαράσταση του παρελθόντος. Ο συγγραφέας τεκμηριώνει τη θέση πως εάν αφήσουμε τις ιστορικές ταινίες έξω από τη συζήτηση για τις νοηματοδοτήσεις του παρελθόντος, είναι σαν να αγνοούμε ένα από τα πιο σημαντικά μέσα για τις προσλήψεις των ιστορικών γεγονότων.
Το βιβλίο εξετάζει ποιες εικόνες μεταφέρουν στο παρόν οι κινηματογραφικές ταινίες για το χθες και πώς ακριβώς τις μεταφέρουν, αναλύοντας εμβληματικές ταινίες όπως Η Λίστα του Σίντλερ του Στίβεν Σπίλμπεργκ, Ο Οκτώβρης του Σεργκέι Αϊζενστάιν και Οι Κόκκινοι του Γουόρεν Μπίτι καθώς και ταινίες πρόσφατης ιστορίας όπως η Selma για τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και Το παιχνίδι της μίμησης για τον Άλαν Τούρινγκ που αποκωδικοποίησε τη συσκευή Enigma.

Η Ιστορία στον Κινηματογράφο / Ο Κινηματογράφος στην Ιστορία αποτιμά τις δραματικές ιστορικές ταινίες ως θεμιτό τρόπο να ανασυγκροτούμε το παρελθόν· αναδεικνύει την ανάγκη να μάθουμε πώς να διαβάζουμε και πώς να κατανοούμε αυτόν τον νέο οπτικό κόσμο· απευθύνεται σε όλους όσους αγαπούν τον κινηματογράφο και θέλουν να εξοικειωθούν και να διερευνήσουν τη στενή σχέση ιστορίας, κοινωνικών επιστημών και κινηματογραφικού μέσου· αφορά άμεσα τους σπουδαστές των κινηματογραφικών τμημάτων και των τμημάτων δημόσιας ιστορίας επειδή μελετά τις συμβάσεις και τους κώδικες με τους οποίους οι ταινίες ιστορικού περιεχομένου εξιστορούν το παρελθόν, υποδεικνύοντας τους τρόπους για μία γόνιμη ανάλυσή τους. Επιπλέον, περιέχει πρόλογο του συγγραφέα αποκλειστικά για την ελληνική έκδοση, επίμετρο του Θανάση Βασιλείου και πλήρη ενημερωμένο οδηγό για περαιτέρω μελέτη.

Ο Robert Α. Rosenstone είναι επίτιμος καθηγητής Ιστορίας στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Η βραβευμένη βιογραφία του για τον Τζον Ριντ Romantic Revolutionary (1975) αξιοποιήθηκε ως βάση για το βραβευμένο με πολλά Όσκαρ έργο του Γουόρεν Μπίτι Οι Κόκκινοι, στο οποίο ο Rosenstone εκτέλεσε χρέη ιστορικού συμβούλου. Ανάμεσα στις δημοσιεύσεις του ξεχωρίζουν: Visions of the Past: The Challenge of Film to Our Idea of History (1995), Crusade of the Left: The Lincoln Battalion in the Spanish Civil War (1969) και Mirror in the Shrine: American Encounters with Japan (1988). Επιμελήθηκε επίσης την έκδοση των: Revisioning History: Film and the Construction of a New Past (1995) και Experiments in Rethinking History (2004). Είναι, τέλος, διευθυντής του περιοδικού Rethinking History: The Journal of Theory and Practice.
Σχήμα: 17×24 Σελίδες: 280 Εξώφυλλο: Μαλακό Βάρος: 600 gr.
Έκδοση: Μάιος 2023 Τιμή: 24,90 € ISBN: 978-618-85455-6-4».

Στο www.ertnews.gr μίλησε ο Χρήστος Δερμεντζόπουλος, Καθηγητής Ανθρωπολογίας της Τέχνης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

-Ποιες είναι οι βασικές διαφορές στην οπτική ενός σκηνοθέτη και ενός ιστορικού;

-Προφανώς πρόκειται για εντελώς διαφορετικές προσεγγίσεις, τόσο μεθοδολογικά όσο και θεωρητικά. Στην περίπτωση του σκηνοθέτη πρόκειται για καλλιτεχνική οπτική πάνω στο παρελθόν με έντονο και, πολλές φορές, απόλυτο το στοιχείο της επινόησης (μιλάμε για τις ταινίες μυθοπλασίας) ενώ στην περίπτωση του ιστορικού πρόκειται για ακαδημαϊκή οπτική που χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένους κανόνες της πειθαρχίας του. Προφανώς οι δύο αυτές διαφορετικές οπτικές μπορούν να συναντηθούν, υπό όρους, στην πραγμάτευση του παρελθόντος.

-Υπάρχουν «προαπαιτούμενα» ιστορικών γνώσεων για να μπορέσει ο θεατής να κρίνει αν μια ταινία ιστορικού περιεχομένου, μεταφέρει τα βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου που πραγματεύεται;

-Φυσικά και δεν υπάρχουν! Οι θεατές δεν νομίζω ότι πηγαίνουν «διαβασμένοι» για να δουν μία ταινία ιστορικού περιεχομένου. Στην καλύτερη περίπτωση να έχουν διαβάσει κάποια κριτική. Προφανώς οι θεατές, όμως, δεν είναι ενιαία κατηγορία. Θα υπάρχουν αυτοί που γνωρίζουν καλά τα ιστορικά γεγονότα, έχουν διαβάσει γι’ αυτά και πηγαίνουν να δουν μία ταινία υποψιασμένοι. Αλλά υπάρχει και η συντριπτική πλειοψηφία που δεν γνωρίζει αλλά μαθαίνει για τα ιστορικά γεγονότα και τις ιστορικές περιόδους μέσω των ταινιών και μόνο! Κατά συνέπεια, αυτές οι ιστορικές αναπαραστάσεις διαπαιδαγωγούν και καθοδηγούν το κοινό σε συγκεκριμένες, κατά περίπτωση, οπτικές του παρελθόντος.

Ο συνταγματάρχης Robert Gould Shaw –Matthew Broderick– ηγείται του 54ου Συντάγματος της Μασαχουσέτης, ενός από τα πρώτα Αφροαμερικανικά Συντάγματα στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο, σε μία παρέλαση στη Βοστώνη πριν την αναχώρηση για το μέτωπο, στην ταινία Glory (1989).
© AF Archive/Alamy

-Στο παρελθόν υπήρξαν αντιπαραθέσεις για την ερμηνεία ιστορικών περιόδων και τον ρόλο προσώπων σε ταινίες με αναφορά σε ιστορικά γεγονότα. Είναι θεμιτό ο σκηνοθέτης και ο σεναριογράφος να τηρούν ίσες αποστάσεις σε ερμηνείες περιόδων ή αντίστροφα να ταυτίζονται με μία από τις πλευρές της ιστορίας;

-Το τι θα κάνει ο σεναριογράφος και/ή ο σκηνοθέτης είναι δικό του αποκλειστικά θέμα (και προφανώς ζητημάτων πολιτικών και ιδεολογικών που επηρεάζουν τις εκάστοτε ερμηνείες (λογοκρισία, αυτολογοκρισία, πρόθεση παρέμβασης κ.λπ.). Άρα, στο πεδίο της τέχνης δεν υπάρχει θεμιτό ή αθέμιτο ως προς την οπτική και την ερμηνεία του παρελθόντος. Ακόμη και οι ακραίες οπτικές κρίνονται και αξιολογούνται.

-Ταινίες που πραγματεύονται ιστορικές περιόδους με αντισυμβατικό τρόπο, σε σχέση με τις κυρίαρχες αντιλήψεις για το ίδιο θέμα, έχουν σημειώσει εμπορικές επιτυχίες, που μπορούμε να το αποδώσουμε αυτό;

-Νομίζω ότι οι αντισυμβατικές ερμηνείες γεγονότων και περιόδων είναι στο πλαίσιο των δυνατοτήτων που έχουν οι καλλιτέχνες να βλέπουν με τη δική τους καλλιτεχνική οπτική το παρελθόν. Εάν αυτή η αντισυμβατική τους οπτική ταυτιστεί με την οπτική ενός μεγάλου μέρους του κοινού, τότε οι ταινίες σημειώνουν εμπορική επιτυχία. Βέβαια, αυτό συμβαίνει λίγες φορές, γιατί συνήθως οι οπτικές των ταινιών συμπορεύονται με τις επίσημες αφηγήσεις. Στις ρωγμές αυτών των επίσημων εθνικών αφηγήσεων δημιουργούνται ταινίες που βλέπουν αλλιώς το παρελθόν και τότε ο σκηνοθέτης μετατρέπεται σε έναν ιδιότυπο ιστορικό που ανασύρει από το παρελθόν ξεχασμένα δεδομένα και τα φέρνει στο φως ερμηνεύοντάς τα εκ νέου.

Η κομμουνίστρια βουλευτής Dolores Ibárruri, γνωστή ως La Pasionaria, εκφωνεί λόγο στο πλήθος, στο ιστορικό ντοκιμαντέρ του Frederic Rossif για τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο Mourir àMadrid (1963).
© Michael Ochs Archives/Stringer

-Μυθοπλασία, δραματοποίηση, τροποποιήσεις πάνω στο ιστορικό υπόβαθρο των γεγονότων, κινήσεις που είναι θεμιτές για το τελικό αποτέλεσμα στον κινηματογράφο, πόσο πρέπει να προσδιορίζονται από πριν την προβολή της ταινίας όταν αυτή ανακοινώνεται, ώστε να μην μπερδεύει ο θεατής το πραγματικό γεγονός που συνέβη, με αυτό που τελικά απεικονίζεται στην οθόνη;

-Εδώ αναφέρεστε στον ρόλο της κριτικής. Θεωρώ, ωστόσο, ότι δεν είναι ορθό να μνημονεύουμε τις ταινίες με βάση την ιστορική τους πιστότητα. Τότε γινόμαστε ιστορικοί που κρίνουμε την ορθότητα με την οποία πρέπει να παρουσιάζεται το παρελθόν. Υπάρχουν ταινίες που διαστρέφουν το παρελθόν γιατί, ακριβώς, θέλουν να μιλήσουν για το παρόν με αφορμή αυτό το παρελθόν. Οι ιστορικοί αναχρονισμοί, λόγου χάριν, που υπάρχουν σε αντισυμβατικές ταινίες ιστορικού περιεχομένου, σκοπεύουν στο λοξό ξανακοίταγμα του παρελθόντος μέσα από νέες προοπτικές ερμηνείας. Προφανώς ό,τι και να πούμε στο κοινό από πριν, η δύναμη της εικόνας και του μέσου θα επιβάλουν τη δική τους οπτική. Θα «προσθέσουν» μνήμη σε γεγονότα που το κοινό δεν έχει ζήσει ούτε έχει, πιθανά, διαβάσει γι’ αυτά. Άρα, αυτό που πρέπει να έχουμε υπόψη μας πάντα είναι ότι οι ταινίες παραμένουν μυθοπλαστικές κατασκευές, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο πετυχημένα.

-Πόσο απαραίτητοι είναι οι ιστορικοί σύμβουλοι στη διαδικασία παραγωγής μίας ταινίας, ώστε αυτή να συμβαδίζει στο περιεχόμενό της με τα δεδομένα της εποχής στην οποία αναφέρεται;

-Συνήθως θεωρούνται απολύτως απαραίτητοι ώστε να προσδώσουν και κύρος στο τελικό αποτέλεσμα ως προς τα ιστορικά συμφραζόμενα. Ωστόσο, στην πράξη, τον τελικό λόγο έχουν οι σεναριογράφοι, παραγωγοί και σκηνοθέτες των ταινιών ανεξάρτητα από τις συμβουλές των ειδικών!

Ο Ron Kovic –Tom Cruise– ένας πεζοναύτης, που έμεινε παραπληγικός από τραυματισμό στο πεδίο της μάχης, οδηγεί τους Βετεράνους του Βιετνάμ Ενάντια στον Πόλεμο στο Ρεπουμπλικανικό Εθνικό Συνέδριο του 1968, στην ταινία του Oliver Stone Born on the Fourth of July (1989).
© Entertainment Pictures/Alamy

-Αντίστοιχα πόσο σημαντικές είναι και άλλες ειδικότητες που βοηθούν στην απεικόνιση της κάθε εποχής, όπως στον ενδυματολογικό τομέα, στις κομμώσεις της κάθε εποχής, στον οικιακό εξοπλισμό, την επιλογή σκηνικών και κτηρίων, κλπ

-Μιλώντας για την πιστότητα της εποχής που εξεικονίζεται στην οθόνη όλες αυτές οι ειδικότητες είναι απολύτως απαραίτητες ώστε να δημιουργήσουν μία πειστική «ολότητα κόσμου» του αναπαριστάμενου παρελθόντος και να εμβυθίσουν τον θεατή, μέσω της ενσυναίσθησης, στον κόσμο της ταινίας. Ωστόσο, όπως ανέφερα, υπάρχουν και ιστορικές ταινίες που δεν σέβονται την πιστότητα αυτή από άποψη αλλά πετυχαίνουν, ωστόσο, στην επανανοηματοδότηση του παρελθόντος που επιχειρούν!

-Ποιες είναι οι διαφορές μίας ταινίας ιστορικού περιεχομένου και ενός ντοκιμαντέρ;

-Τελικά δεν είναι και πολύ μεγάλες. Αν βγάλουμε από το κάδρο το εθνολογικό ή το ντοκιμαντέρ direct / verité, τότε η πλειοψηφία των ντοκιμαντέρ ή ταινιών τεκμηρίωσης (αλήθεια, τι ακριβώς τεκμηριώνουν πέρα από την οπτική των δημιουργών τους;) δεν διαφέρουν δραματικά από τις ταινίες μυθοπλασίας. Περισσότερο «θέλουν» να διαφέρουν αλλά δεν νομίζω ότι τα καταφέρνουν στο τέλος!

Εβραίοι από την Κρακοβία της Πολωνίας, που έχουν εκδιωχθεί από τα σπίτια τους, οδηγούνται προς τον σιδηροδρομικό σταθμό και τα τρένα τα οποία θα τους μεταφέρουν στα στρατόπεδα θανάτου, στην ταινία του Steven Spielberg Schindler’s List (1993).
© Everett Collection Inc./Alamy

Ορισμένες από τις ταινίες που αναφέρονται στο βιβλίο. Σε αγκύλες οι τίτλοι των ταινιών όπως κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα.

Born on the Fourth of July [Γεννημένος την 4η Ιουλίου], Oliver Stone (ΗΠΑ: 1989)
El Perro Negro, Péter Forgács (Ουγγαρία: 2005)
Flags of Our Fathers [Οι σημαίες των προγόνων μας], Clint Eastwood (ΗΠΑ: 2006)
Frida [Φρίντα], Julie Taymor (ΗΠΑ: 2002)
The Harmonists, Joseph Vilsmaier (Γερμανία: 1997)
Hitler: a Film from Germany [Χίτλερ: μία ταινία από τη Γερμανία], Hans Jürgen Syberberg (Γερμανία: 1977)
Ο Θίασος, Θεόδωρος Αγγελόπουλος (Ελλάδα: 1975) 140-1
The Imitation Game [Το παιχνίδι της μίμησης], Morten Tyldum (ΗΠΑ: 2014)
JFK [JFK], Oliver Stone (ΗΠΑ: 1991)
Mourir à Madrid, Frederic Rossif (Γαλλία: 1963)
The Nasty Girl, Michael Verhoeven (Γερμανία: 1990)
October [Οκτώβρης], Sergei Eisenstein (Ρωσία: 1928)
Reds [Οι Κόκκινοι], Warren Beatty (ΗΠΑ: 1981)
Schindler’s List [Η λίστα του Σίντλερ], Steven Spielberg (ΗΠΑ: 1993)
Selma [Selma], Ava DuVernay (ΗΠΑ: 2014)
Underground [Underground], Emir Kusturica (Γιουγκοσλαβία: 1995)

Πηγή: ΕΡΤnews – Συνέντευξη: Νάσος Μπράτσος