ΑΝΤΡΕΑΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Ο βαθύς κοινωνικός μετασχηματισμός που είχε ξεκινήσει στην ρωσική κοινωνία πριν ξεσπάσουν, στις αρχές του 2022, οι μάχες στην Ουκρανία, επιταχύνεται και φαίνεται να μην είναι πλέον αναστρέψιμος.
Δυόμισι χρόνια μετά την εισβολή στην Ουκρανία, η ρωσική κοινωνία φαίνεται πως αποκτά μία νέα εθνική και ιδεολογική συνείδηση. Μία τάση η οποία στην πραγματικότητα προϋπήρχε της στρατιωτικής επιχείρησης αλλά έχει εντάθηκε και απέκτησε νέα δυναμική εξ’ αιτίας του πολέμου και της σύγκρουσης με τη Δύση.
Από το Φεβρουάριο του 2022, οι Ρώσοι ζουν σε μια εντελώς νέα πραγματικότητα, εξηγεί ο Ντμίτρι Τρένιν , ερευνητής καθηγητή στην Ανώτατη Οικονομική Σχολή, επικεφαλής ερευνητής στο Ινστιτούτο Παγκόσμιας Οικονομίας και Διεθνών Σχέσεων και μέλος του Συμβουλίου Διεθνών Υποθέσεων της Ρωσίας (RIAC).
Για πρώτη φορά από το 1945, η χώρα βρίσκεται πραγματικά σε πόλεμο, με σκληρές μάχες να διεξάγονται κατά μήκος της πρώτης γραμμής των 2.000 χιλιομέτρων, και όχι πολύ μακριά από τη Μόσχα ενώ το Μπέλγκοροντ, μία ρωσική επαρχία κοντά στα ουκρανικά σύνορα, υφίσταται συνεχώς πολύνεκρες επιθέσεις με πυραύλους και μη επανδρωμένα αεροσκάφη από τις δυνάμεις του Κιέβου, ενώ συχνά, τα ουκρανικά drones φτάνουν πολύ πιο βαθιά στην ενδοχώρα.
Ωστόσο, η ζωή στη Μόσχα και άλλες μεγάλες πόλεις της Ρωσίας συνεχίζεται σαν να μην υπάρχει πόλεμος και δυτικές κυρώσεις. Οι δρόμοι είναι γεμάτοι κόσμο και τα εμπορικά κέντρα και τα σούπερ μάρκετ προσφέρουν τη συνηθισμένη ποικιλία αγαθών και ειδών διατροφής.
«Ένας άνθρωπος θα μπορούσε να πει ότι η Μόσχα και το Μπέλγκοροντ ανήκουν σε διαφορετικές χώρες ή ότι οι Ρώσοι ζουν ταυτόχρονα τόσο σε καιρό πολέμου όσο και σε καιρό ειρήνης» γράφει ο Ντμίτρι Τρένιν για να συμπληρώσει: «Αυτό θα ήταν λαθεμένο συμπέρασμα. Ακόμη και στο τμήμα της χώρας που φαινομενικά ζει «ειρηνικά», η ζωή δεν έχει καμία σχέση με εκείνη της προπολεμικής εποχής».
Η κεντρική αξία της μετασοβιετικής Ρωσίας ήταν και παραμένει το χρήμα όμως αρχίσει να χάνει την αναμφισβήτητη κυριαρχία του. Όταν τόσοι πολλοί άνθρωποι –όχι μόνο στρατιώτες αλλά και πολίτες– σκοτώνονται, άλλες, μη υλικές αξίες επανέρχονται. Ο πατριωτισμός, που περιφρονήθηκε και χλευάστηκε στον απόηχο της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, επανεμφανίζεται δυναμικά. Εκατοντάδες χιλιάδες από αυτούς που κατατάσσονται στο στρατό έχουν ως βασικό κίνητρο την επιθυμία να βοηθήσουν τη χώρα τους και όχι να ανταμειφθούν υλικά γι αυτό.
Η ρωσική λαϊκή κουλτούρα χάνει – αργά, ίσως, αλλά σταθερά – την τάση να μιμείται ό,τι είναι καυτό στη Δύση. Αντίθετα, οι παραδόσεις της ρωσικής λογοτεχνίας, συμπεριλαμβανομένης της ποίησης, του κινηματογράφου και της μουσικής αναβιώνουν και αναπτύσσονται. Η άνοδος του εγχώριου τουρισμού άνοιξε στους απλούς Ρώσους τους θησαυρούς της χώρας τους – που μέχρι πρόσφατα είχαν παραμεληθεί, καθώς η δίψα για ταξίδια στο εξωτερικό έχει δυσκολέψει καθώς η μετάβαση σε άλλα μέρη της Ευρώπης, λόγω του πολέμου, έχει γίνει προβληματική.
Πολιτικά, το σημερινό σύστημα δείχνει να μην έχει σοβαρό αντίπαλο. Σχεδόν όλα τα πρώην στελέχη της αντιπολίτευσης βρίσκονται στο εξωτερικό και ο Αλεξέι Ναβάλνι δολοφονήθηκε στη φυλακή. Πολλές διασημότητες που, μετά τον Φεβρουάριο του 2022, αποφάσισαν να μεταναστεύσουν στο Ισραήλ, τη Δυτική Ευρώπη ή αλλού, χάνουν τη λάμψη τους και γίνονται γρήγορα φιγούρες του παρελθόντος, καθώς η χώρα προχωρά και τους γυρίζει την πλάτη. Όσοι Ρώσοι δημοσιογράφοι και ακτιβιστές επικρίνουν τη Ρωσία από το εξωτερικό χάνουν όλο και περισσότερο την αξιοπιστία τους και την επαφή με το κοινό τους που πλέον τους κατηγορεί ότι εξυπηρετούν τα συμφέροντα των χωρών που πολεμούν τη Ρωσία στον πόλεμο πληρεξουσίων στην Ουκρανία. Αντίθετα, σχεδόν τα δύο τρίτα των νεαρών ανδρών που έφυγαν από τη Ρωσία το 2022 υπό τον φόβο της επιστράτευσης έχουν επιστρέψει, ορισμένοι από αυτούς πικραμένοι από την εμπειρία τους στο εξωτερικό.
Η δήλωση του Πούτιν για την ανάγκη για μια νέα εθνική ελίτ, και η προώθηση των βετεράνων πολέμου ως πυρήνα αυτής της ελίτ, είναι περισσότερο πρόθεση παρά πραγματικό σχέδιο σε αυτό το στάδιο, αλλά η ρωσική ελίτ σίγουρα περνάει από έναν τεράστιο κύκλο εργασιών. Πολλοί φιλελεύθεροι μεγιστάνες ουσιαστικά δεν ανήκουν πλέον στη Ρωσία. Η επιθυμία τους να διατηρήσουν τα περιουσιακά τους στοιχεία στη Δύση κατέληξε να τους χωρίσει από την πατρίδα τους.
Όσοι μεγαλοεπιχειρηματίες έμειναν στη Ρωσία γνωρίζουν ότι τα γιοτ στη Μεσόγειο, οι βίλες στην Κυανή Ακτή και οι επαύλεις στο Λονδίνο δεν είναι πλέον διαθέσιμα ή τουλάχιστον δεν είναι πλέον ασφαλής η συντήρηση και διατήρησή τους. Έτσι, στη Ρωσία, αναδύεται ένα νέο μοντέλο επιχειρηματία μεσαίου επιπέδου: Αυτός που συνδυάζει τα χρήματα με την κοινωνική προσφορά (όχι με το μοντέλο του ESG) και που χτίζει το μέλλον του εντός της χώρας.
Η ρωσική πολιτική κουλτούρα επιστρέφει στα θεμελιώδη της. Σε αντίθεση με το μοντέλο της Δύσης, αλλά κάπως παρόμοιο με εκείνο της Ανατολής το οποίο βασίζεται στις αξίες της οικογένειας και της πατρίδας. Υπάρχει τάξη, υπάρχει ιεραρχία, τα δικαιώματα εξισορροπούνται με τις υποχρεώσεις, το κράτος δεν είναι πια αναγκαίο κακό αλλά κορυφαία κοινωνική αξία. Η πολιτική, με τη δυτική έννοια ενός διαρκούς, του ελεύθερου και συχνά δίχως όρια ανταγωνισμού, θεωρείται ως ιδιοτελής και καταστροφική. Αντίθετα, από αυτούς στους οποίους έχει ανατεθεί το τιμόνι του κράτους αναμένεται να μεσολαβήσουν καινα εξασφαλίσουν αρμονία μεταξύ διαφορετικών ομάδων συμφερόντων κ.λπ. Φυσικά, αυτό είναι το ιδανικό και όχι η πραγματικότητα. Στην πραγματικότητα τα πράγματα είναι πολύ πιο περίπλοκα και η κατεστημένη πολιτική κουλτούρα των τελευταίων 30 με 40 χρόνων, παραμένει ζωντανή παρά τα μαθήματα (και παθήματα) της ιστορίας.
Η ρωσική στάση απέναντι στη Δύση είναι επίσης περίπλοκη. Υπάρχει εκτίμηση της δυτικής κλασικής και σύγχρονης (αλλά όχι τόσο της μεταμοντέρνας) κουλτούρας, των τεχνών και της τεχνολογίας και του βιοτικού επιπέδου σε κάποιο βαθμό. Πρόσφατα, η προηγουμένως θετική εικόνα της Δύσης ως κοινωνίας έχει αλλοιωθεί από την επιθετική προώθηση των LGBTQ αξιών, της κουλτούρας της κοινωνικής ανοχής και αποδοχής των δικαιωμάτων των κοινωνικών μειονοτήτων και τα παρόμοια. Αυτό που άλλαξε επίσης είναι η άποψη των Ρώσων για τη δυτική πολιτική και ιδιαίτερα τους πολιτικούς, που έχουν χάσει τον σεβασμό που έχαιραν κάποτε. Η εικόνα της Δύσης ως κληρονομικού αντιπάλου της Ρωσίας έχει κερδίσει και πάλι εξέχουσα θέση – όχι τόσο λόγω της προπαγάνδας του Κρεμλίνου, αλλά ως συνάρτηση των πολιτικών της ίδιας της Δύσης, από την παροχή στην Ουκρανία όπλων που σκοτώνουν Ρώσους στρατιώτες και πολίτες έως τις κυρώσεις, όχι τόσο τις οικονομικές, όσο εκείνες που αφορούν την ακύρωσης τη ρωσικής κουλτούρας ή του αποκλεισμού των Ρώσων αθλητών από τις παγκόσμιες διοργανώσεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι Ρώσοι να μην βλέπουν μεμονωμένους Δυτικούς ως εχθρούς, αλλά συνολικά ξ πολιτική/μιντιακή Δύση να θεωρείται ευρέως ως μία λυκοσυμμαχία.
Οι Ρώσοι δείχνουν να αποζητούν ένα σύνολο κατευθυντήριων απαντήσεων σχετικά με το «ποιοι είμαστε», «ποιά είναι η θέση μας σε αυτόν τον κόσμο» και «πού πάμε». Ωστόσο, η λέξη « ιδεολογία» είναι ακόμη πολύ στενά συνδεδεμένη στο μυαλό πολλών ανθρώπων με την ακαμψία του σοβιετικού μαρξισμού-λενινισμού . Ό,τι τελικά προκύψει πιθανότατα θα οικοδομηθεί στη βάση των παραδοσιακών θρησκευτικών αξιών της Ρωσική Ορθόδοξης Εκκλησίας και θα περιλαμβάνει στοιχεία από το παρελθόν συμπεριλαμβανομένης της εποχής πριν το Μεγάλο Πέτρο, της τσαρικής αλλά και της σοβιετικής περιόδου. Η τρέχουσα αντιπαράθεση με τη Δύση καθιστά επιτακτική την ανάγκη να αναδυθεί επιτέλους κάποιο είδος νέας ιδεολογικής αντίληψης, στην οποία η κυριαρχία και ο πατριωτισμός, ο νόμος και η δικαιοσύνη θα έχουν κεντρικό ρόλο. Η δυτική προπαγάνδα το χαρακτηρίζει όλα αυτό υποτιμητικά ως «Πουτινισμό» , αλλά, για τους περισσότερους Ρώσους δεν είναι παρά «ο τρόπος της Ρωσίας».
Φυσικά, υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι είναι δυσαρεστημένοι με πολιτικές που τους έχουν στερήσει ορισμένες ευκαιρίες και ελευθερίες. Ειδικά εάν τα συμφέροντα αυτών των ανθρώπων έχουν να κάνουν σε μεγάλο βαθμό με τα χρήματα και τον ατομικό πλούτο. Όσοι από αυτούς δεν έχουν φύγει στο εξωτερικό κάθονται ήσυχα διατηρώντας τις όποιες επιφυλάξεις τους και ελπίζοντας ότι κάπως, με όποιο κόστος για τους άλλους, «πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι» . Το πιθανότερο είναι πως θα απογοητευτούν. Όσο για τις αλλαγές εντός των ελίτ, ο Πούτιν στοχεύει να εμφυσήσει φρέσκο αίμα και σθένος στο status quo.
Όλο αυτό που συμβαίνει σήμερα δεν έχει να κάνει με κάποιο είδος «κάθαρσης», καταλήγει ο Ντμίτρι Τρένιν. «Οι αλλαγές, ωστόσο, θα είναι ριζικές, δεδομένου και του παράγοντα της ηλικίας. Οι περισσότεροι από τους σημερινούς εκπροσώπους του status quo βρίσκονται στην πρώτη γραμμή από τις αρχές της δεκαετίας του ’70. Μέσα στα επόμενα έξι με δέκα χρόνια θα αντικατασταθούν από νεότερους. Η διασφάλιση της διαδοχής είναι ένα από τα στοιχήματα του Κρεμλίνου. Αυτό όμως δεν είναι κάτι που μπορεί να επιβληθεί από “τα πάνω” όσο από την ίδια την «άρχουσα γενιά» η οποία έρχεται».
Επιμέλεια: Αντρέας Παναγόπουλος