NewsEdit Γράφει ο Αλέξανδρος Καλπάκης, ψυχίατρος-συστημικός θεραπευτής, συνεργάτης της ΕΠΑΨΥ στην κινητή μονάδα ψυχικής υγείας Κυκλάδων
Η λέξη “στίγμα” προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «στίζειν» που σημαίνει «χαράσσω με νύγμα, προκαλώ σημάδι με πυρακτωμένη σφραγίδα προς όνειδος ή τιμωρία, χαράσσω το δέρμα ως ένδειξη ατίμωσης».
Ιστορικά μιλώντας, ο στιγματισμός αποσκοπούσε στο να ταυτοποιεί εγκληματίες ή σκλάβους και να καταδεικνύει την κατώτερη θέση στην κοινωνική ιεραρχία. Υπενθυμίζω την ιστορία της Γένεσης με το στιγματισμό του Κάιν από τον θεό ως τον πρώτο εγκληματία. Χαρακτηριστικά σε προηγούμενους αιώνες οι ψυχική νόσος θεωρείτο έγκλημα, κατοχή δαιμόνων, θεϊκή τιμωρία και φυσικά αντίστοιχες ήταν και οι «θεραπείες», φυλακές, εξορκισμοί, άσυλα. Έπρεπε η ανθρωπότητα να φτάσει στο Διαφωτισμό ώστε να αναγνωριστούν οι ψυχικά ασθενείς ως άνθρωποι νοσούντες.
Η ψυχιατρική επιστήμη γεννήθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα αλλά μέχρι και τις αρχές του 20ου, η φροντίδα των ψυχικά ασθενών πέρασε από πολλές πλάνες και σύγχυση. Η καταδίωξη, βρήκε θλιβερή κορύφωση με την κυριαρχία της ακροδεξιάς ναζιστικής ιδεολογίας στη Γερμανία, που οδήγησε στη δολοφονία και τον εξαναγκασμό σε στείρωση εκατοντάδων χιλιάδων ψυχικά νοσούντων.
Στους σύγχρονους καιρούς, με τον όρο στίγμα εννοούμε κάθε χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός ατόμου ή μιας ομάδας, που εγείρει αρνητικές και απορριπτικές αντιδράσεις, ως απαράδεκτα διαφορετικό από την πλειοψηφία των «κανονικών» ανθρώπων.
Στο στοιχείο αυτό της διαφορετικότητας περιλαμβάνονται και νοσολογικές οντότητες με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, συνήθως όταν παρουσιάζουν «ορατά σημάδια», όπως λέπρα, η σύφιλη παλιότερα, ή το HIV και άλλες. Σε ό,τι αφορά την ψυχική νόσο, ορατά σημάδια είναι η απρόβλεπτη και παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, με τη σχιζοφρένεια να αποτελεί την ψυχικό νόσο που φέρει το βαρύτερο στιγματιστικό φορτίο.
Η δημιουργία του στίγματος στηρίζεται σε έναν μηχανισμό αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε «στερεότυπα-προκαταλήψεις-διακρίσεις». Τι είναι αυτά;
Τα στερεότυπα είναι πεποιθήσεις υπεραπλουστευμένες, στρεβλές ή παραπλανητικές, οι οποίες όμως έχουν συλλογική αποδοχή και οδηγούν σε γενικεύσεις.
Οι προκαταλήψεις προκύπτουν από την αποδοχή του στερεότυπου, και χαρακτηρίζονται από γνώμες και συναισθηματικές αντιδράσεις.
Τέλος οι διακρίσεις είναι οι αρνητικές συμπεριφορές που στοχοποιούν τους στιγματιζόμενους.
Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι στην ψυχική νόσο πχ. τα στερεότυπα έχουν να κάνουν κυρίως με την επικινδυνότητα και την απρόβλεπτη συμπεριφορά. Δημιουργούνται έτσι εσφαλμένες απόψεις και συναισθήματα ανασφάλειας ή φόβου, τα οποία με τη σειρά τους οδηγούν σε απορριπτικές συμπεριφορές (διακρίσεις).
Ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα σε αυτή τη διαδικασία αποτελεί η Άγνοια. Σε μια εποχή που υπάρχει άνευ προηγουμένου όγκος πληροφοριών στον δημόσιο χώρο, το επίπεδο ακριβούς γνώσης σχετικά με τις ψυχικές νόσους είναι ακόμα πενιχρό.
Δυστυχώς μεγάλο ρόλο στην αναπαραγωγή των στιγματιστικών μηνυμάτων, έχουν παίξει -πιο πολύ στο παρελθόν βέβαια- τα ΜΜΕ, ως κύριοι φορείς διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Τόσο στην ειδησεογραφία όσο και στην μυθοπλασία, στα έργα, η προεξάρχουσα αναπαράσταση της ψυχικής νόσου είναι σε σύνδεση με τη επικινδυνότητα, τη βία, την εγκληματικότητα, τη διαστροφή. Ο σχιζοφρενής με το πριόνι, ο ψυχοπαθής δολοφόνος, ο δράκος, ο μανιακός βιαστής, αποτελούν γνωστούς σε όλους μας εντυπωσιακούς χαρακτηρισμούς που στοχεύουν στην συγκινησιακή διέγερση του ακροατή/θεατή και μόνο. Η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων με ψυχική νόσο δε χρησιμοποιεί βία.
- Τα άτομα με σχιζοφρένεια -αντίθετα με το στερεότυπο- είναι συνήθως θύματα και όχι θύτες βίαιων πράξεων
- Η βία που σχετίζεται με τη σχιζοφρένεια οφείλεται στην ελλιπή περίθαλψη, στη μη λήψη φ/α, στην έλλειψη στήριξης και αποδοχής από το οικείο περιβάλλον
- Επομένως η καλύτερη πρόληψη βίαιων συμπεριφορών από άτομα με σχιζοφρένεια είναι η απρόσκοπτη πρόσβαση σε θεραπευτικές υπηρεσίες και η ψυχοκοινωνική στήριξη
Η κατανόηση των πραγματικοτήτων της ψυχικής υγείας είναι θεμελιώδης για την προώθηση μιας υποστηρικτικής και ενημερωμένης κοινότητας. Ας δούμε μερικούς ακόμα μύθους και τις αλήθειες πίσω από αυτούς.
Πρώτον: Τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι σπάνια.
Αλήθεια: Τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι κοινά. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), ένας στους τέσσερις ανθρώπους θα βιώσει μια προβληματική ψυχική κατάσταση κάποια στιγμή μέσα στο ημερολογιακό έτος. Το 2019 970 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ζούσαν με μια ψυχική διαταραχή, κυρίως στο φάσμα των αγχωδών και καταθλιπτικών διαταραχών.
Δεύτερον: Τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι σημάδι αδυναμίας.
Αλήθεια: Η ψυχικές νόσοι δεν είναι αποτέλεσμα προσωπικής αδυναμίας ή έλλειψης χαρακτήρα. Είναι ιατρικές καταστάσεις που μπορούν να επηρεάσουν οποιονδήποτε, ανεξάρτητα από τη δύναμη, το χαρακτήρα ή το υπόβαθρο. Παράγοντες όπως η γενετική, η χημεία του εγκεφάλου, το τραύμα και οι εμπειρίες ζωής μπορούν να συμβάλουν στην ανάπτυξη ψυχικών προβλημάτων.
Τρίτον, που ακούμε συχνά: Οι άνθρωποι με ψυχικά προβλήματα μπορούν να “ξεπεράσουν” την κατάστασή τους αν προσπαθήσουν αρκετά.
Η απάντηση σε αυτόν τον μύθο είναι ότι, όπως δεν μπορούμε να “ξεπεράσουμε” τον διαβήτη ή την καρδιοπάθεια, έτσι δε μπορούμε να ξεπεράσουμε και την ψυχική νόσο χωρίς μια σωστή θεραπεία και διαχείριση. Η ψυχοθεραπεία, τα φάρμακα και οι αλλαγές στον τρόπο ζωής μπορεί να είναι αποτελεσματικά.
Τέταρτον: Τα ψυχικά προβλήματα είναι μόνιμα και αθεράπευτα.
Αλήθεια: Πολλοί άνθρωποι αναρρώνουν από ψυχικές νόσους ή μαθαίνουν να τις διαχειρίζονται πολύ αποτελεσματικά. Η ανάρρωση είναι ένα ταξίδι και με την κατάλληλη θεραπεία, τα άτομα μπορούν να ζήσουν τις ζωές τους με πληρότητα. Η ψυχική υγεία δεν είναι στατική κατάσταση, αλλά βελτιώνεται με υποστήριξη και πόρους.
Ακούγεται επίσης ότι Για την ψυχική νόσο ευθύνεται ο ίδιος ο ασθενής.
Προφανώς και δεν ευθύνονται οι ασθενείς για την εμφάνιση των προβλημάτων τους, καθώς αυτά προκαλούνται από τραυματικά γεγονότα, ψυχοπιεστικές καταστάσεις, δυσκολίες σε ευάλωτες ηλικίες και φυσικά βιολογικούς παράγοντες. Είναι σημαντικό να υποστηριχθούν ώστε να αποκτήσουν επίγνωση των σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών τους και να αναλάβουν την ευθύνη της θεραπείας τους.
Άλλος μύθος : Οι ψυχικά ασθενείς δεν είναι ικανοί για εργασία
Αλήθεια: Κάθε άτομο με οποιοδήποτε πρόβλημα υγείας μπορεί και πρέπει να εργάζεται και να συμβάλει στην κοινωνία. Η κοινωνία οφείλει να παρέχει τους απαραίτητους υποστηρικτικούς μηχανισμούς και να εξασφαλίζει την ισότιμη πρόσβαση στην εργασία.
Τέλος, Συχνά ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον φόβο ότι η συζήτηση γύρω από τα ψυχικά προβλήματα μπορεί να επιδεινώσει μια υπάρχουσα κατάσταση.
Αντίθετα, η ανοιχτή συζήτηση για την ψυχική υγεία μπορεί να βοηθήσει στη μείωση του στίγματος, να αυξήσει την κατανόηση και να ενθαρρύνει τα άτομα να αναζητήσουν βοήθεια. Οι συζητήσεις για την ψυχική υγεία προάγουν την ευαισθητοποίηση και μπορούν να οδηγήσουν σε έγκαιρη παρέμβαση και υποστήριξη.
Το στίγμα στην ψυχική νόσο εξακολουθεί να είναι ένα καυτό θέμα. Ακόμα επικρατεί άγνοια σχετικά με τη φύση και την έκταση των ψυχικών ασθενειών, αλλά και ευρέως διαδεδομένος φόβος για τους ψυχικά ασθενείς, με σημαντικές -όπως θα δούμε στη συνέχεια- συνέπειες. Η διάκριση κατά των ψυχικά ασθενών είναι πανταχού παρούσα, βρίσκεται στις δυνατότητες κοινωνικής ασφάλισης, βρίσκεται στην πρόσβαση στην αποκατάσταση, βρίσκεται ουσιαστικά σε όλες τις προσπάθειες να εξασφαλιστεί η θέση των ψυχικά ασθενών στην κοινωνία, στην εργασία και στην οικογένεια.
Βιβλιογραφία:
Παπαδημητρίου, Γεώργιος Ν.; Λιάππας, Ιωάννης Α.; Λύκουρας, Ελευθέριος (Hg.) (2013): Σύγχρονη Ψυχιατρική. Αθήνα: ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις.
Henn, Fritz A.; Sartorius, Norman; Helmchen, Hanfried; Lauter, Hans (Hg.) (2001): Contemporary psychiatry. Volume 2 Psychiatry in Special Situations. Berlin, Heidelberg, s.l.: Springer Berlin Heidelberg
Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής Π. Σακελλαρόπουλος. Τι ισχύει και τι όχι; 19 Μύθοι για την ψυχική υγεία. https://svinoumetostigma.gr/19-mythoi/
Το κείμενο αυτό είναι η βάση της ομιλίας του στην εκδήλωση «Η ψυχή είναι απέραντη» που πραγματοποιήθηκε στην Πάρο με καλεσμένο τον συγγραφέα Αύγουστο Κορτώ