NewsEdit Γράφει η Πατρίτσια Γερακοπούλου*
Στην ψυχανάλυση μιλάμε για το απωθημένο που εν πολλοίς είναι η σεξουαλικότητα. Λέμε, ότι όλες οι διασπάσεις στη ζωή του ανθρώπου είτε μέσα στο ψυχαναλυτικό πλαίσιο, είτε έξω από αυτό έχουν να κάνουν με αντιστάσεις και διεργασίες στο σεξουαλικό επίπεδο. Είναι κοινός τόπος η παρεξήγηση σχετικά με την έμφαση που δίνει η ψυχανάλυση στη σεξουαλικότητα, καθώς δύσκολα γίνεται αντιληπτό από τον κοινό μας νου ότι πρόκειται για μια σεξουαλικότητα “παιδική”, αναγόμενη στη σφαίρα μιας ζωοδόχου πηγής μέσα στον άνθρωπο, μιας εσώτερης κίνησής του προς την κατεύθυνση της ζωής έναντι μιας άλλης που τον τραβά προς την κατεύθυνση της αδράνειας και της εντροπίας. Δίχως να περιορίζεται η κίνηση αυτή στις σεξουαλικές πρακτικές των ενηλίκων, η σεξουαλικότητα για την οποία μιλά η ψυχανάλυση δείχνει προς την αγάπη, την ένωση, τη σύνθεση, την απαρτίωση, τη δημιουργικότητα, είναι μια συνθήκη που αναζητά τις απαρχές της στην επιθυμία του βρέφους να ζήσει αλληλεπιδρώντας με μια “αρκετά καλή μητέρα”. Υπό αυτούς τους όρους θα εκθέσουμε εδώ κάποιες πολύ πρώιμες σκέψεις για ένα φαινόμενο που αποτελεί μια ακόμη εστία προβληματισμού για τους νέους σε παγκόσμια κλίμακα.
Διαβάζουμε, λοιπόν, ότι έρευνα του ΠΟΥ σε περίπου 250.000 15χρονους σε 42 χώρες και περιοχές της Ευρώπης και του Καναδά διαπίστωσε ότι μεταξύ 2014 και 2022, η χρήση προφυλακτικού μεταξύ των σεξουαλικά ενεργών εφήβων μειώθηκε σημαντικά, θέτοντάς τους σε σημαντικό κίνδυνο σεξουαλικώς μεταδιδόμενων λοιμώξεων και μη προγραμματισμένων κυήσεων. Σχεδόν το ένα τρίτο των 15χρονων ανέφερε ότι δεν χρησιμοποιεί προφυλάξεις. Αν και τα ποσοστά σεξουαλικής δραστηριότητας παρέμειναν σχετικά σταθερά, με το 20% των αγοριών και το 15% των κοριτσιών να αναφέρουν ότι ήταν ενεργοί/ές σεξουαλικά το 2022, το ποσοστό που χρησιμοποίησε προφυλακτικό όταν είχε την τελευταία του επαφή μειώθηκε από 70% σε 61% στα αγόρια και από 63% σε 57% στα κορίτσια.
Διερωτάται κανείς και υποθέτει:
Άρνηση ή αρνητική ψευδαίσθηση; (“δεν υπάρχει κίνδυνος”!)
Ιδεολόγημα της ατομικιστικής κοινωνίας; (“κάνω ό,τι θέλω!”)
Μια ακόμη εκδήλωση παντοδυναμίας και απουσίας ορίων; (“εγώ δεν παθαίνω τίποτα!”, “κανείς δεν θα μπει εμπόδιο στην επιθυμία μου!”)
Η απόλαυση πάνω από την φροντίδα για τον Άλλο;
Άγνοια κινδύνου και ελλιπής σεξουαλική διαπαιδαγώγηση;
Παλινδρόμηση σε προ-νεωτερικές συνθήκες κινδύνου;
Γιατί οι έφηβοι σήμερα αρνούνται να λάβουν προφυλάξεις στο πλαίσιο του ενεργού σεξουαλικού τους βίου; Είναι η άγνοια που ευθύνεται (οπότε είναι υπόθεση των ενηλίκων να βρουν τρόπο να διαπαιδαγωγήσουν με ευαισθησία τους νέους υπερβαίνοντας τις όποιες δικές τους επιφυλάξεις και αγκυλώσεις); Ή πρόκειται για απότοκο της ευρύτερης αμφιθυμίας της κοινωνίας μας αναφορικά με το “ναρκισσιστικό συμβόλαιο”, όπως το αποκαλούσε η Piera Aulagnier, που υπαγορεύει να αναλάβουν από τους προπάτορές τους οι νέοι την ευθύνη για την επένδυση στην επόμενη γενεά, κάνοντας αυτό που έκαναν οι γονείς τους (δικά τους παιδιά); Δεν απέχουν όμως από το σεξ, απέχουν από τις προφυλάξεις…
Ίσως πρόκειται για μια αμηχανία αντίστοιχη με εκείνη που αντιμετωπίζουν αναφορικά με την μετάβασή τους στις υποχρεώσεις και στα δικαιώματα των ενηλίκων (είσοδος στην αγορά εργασίας, οικονομική ανεξαρτησία, έξοδος από την γονεϊκή εστία…) στο πλαίσιο αυτού του καινοφανούς σταδίου που οι εξελικτικοί ψυχολόγοι αποκαλούν “αναδυόμενη ενηλικίωση” και κρατάει τους ανθρώπους σήμερα σε μια ημί-παιδική κατάσταση εξάρτησης έως την τρίτη δεκαετία της ζωής τους. Με το μετέωρο βήμα του πελαργού, εισέρχονται σε μια περιοχή που αισθάνονται απαγορευμένη για αυτούς, με δεμένα τα μάτια στην πραγματικότητα: “εφόσον είμαι ακόμη “παιδί” δεν χρειάζεται να πάρω προφυλάξεις”, κάτι που ισοδυναμεί με “δεν είμαι πραγματικά ενεργός/η σεξουαλικά”. Μια διπλή άρνηση/απαγόρευση που εν τέλει συνιστά κατάφαση. Το σεξ κάτω των 18 ετών ταυτίζεται στις αναπαραστάσεις της εποχής μας με την παιδεραστία και την αποπλάνηση. Η χρήση προφυλάξεων στο σεξ είναι μια κατεξοχήν ενήλικη πράξη που φέρνει τους εφήβους αντιμέτωπους με την ενήλικη, αλλά και υπόρρητα απαγορευμένη, φύση των σεξουαλικών ενεργημάτων τους. Αρνούμενοι τις προφυλάξεις, ίσως αρνούνται την ίδια την πραγματικότητα ότι είναι πλέον ενεργοί σεξουαλικά. Τρομοκρατημένοι από την ιδέα ότι είναι εν δυνάμει γονείς, αυξάνουν τις πιθανότητες να γίνουν όντως γονείς. Όμως, όπως έλεγε ο Lacan “ένα παιδί γεννιέται όταν οι γονείς του επιθυμήσουν (ασυνείδητα) να κάνουν ένα παιδί”….
Από την άλλη, σε έναν κόσμο μετανεωτερικό, μετασουρεαλιστικό, όλο και πιο περίπλοκο και δύσκολα αναγνώσιμο, παρακολουθούμε να αναπτύσσεται σχεδόν καθολικά μια ιδιότυπη συνθήκη που εκφράζεται από τη δύναμη μιας δράσης δίχως όρια. Μια μπρούτα παρουσία αδιαμεσολάβητων εκφορτίσεων ως άμεση κρούση απλώνεται σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής και προσωπικής ζωής. Από τις παραβιάσεις του Κ.Ο.Κ. και το χάος στους δρόμους, έως τη βία στα σχολεία και παντού, την απαξίωση της δικαιοσύνης και της παιδείας, την κατάρρευση των “πρωτογενών συστημάτων” αναφοράς στις κοινωνίες μας σύμφωνα με τον κλασικό πλέον όρο του Antony Giddens. Δήλωση παντοδυναμίας ή ιδεολογική πεποίθηση, ακραίος ατομικισμός της Δύσης ή παλινδρόμηση σε πρωτόγονες υπερβάσεις των ορίων της ατομικότητας; Μια ασυνείδητη επιθυμία κατοχής που διοχετεύεται σε παράδρομους καταστροφικότητας και καταναγκασμού, καθώς και σε στείρες επαναλήψεις που ενέχουν ρίσκα και αγκιστρώνονται στην παραβίαση ως επενδυτική αξία.
Τι είναι όμως η παραβίαση; Μια σύληση χωρίς αντικείμενο, η οποία διενεργείται σε έναν κόσμο δίχως ιερό, όπου το άτομο είναι μόνο με τα όριά του. Μια κίνηση που καταδεικνύει το όριο απωθώντας το σε μια διάσταση πρωτοφανούς μοναξιάς. Δεν πρόκειται καθόλου για ελευθερία, αλλά για μια αγωνιώδη πορεία προς έναν συνεχώς μετατοπιζόμενο στόχο, προς την κατεύθυνση όπου η τύχη του ανθρώπου διακυβεύεται με όλο και περισσότερα ρίσκα έως που εξαφανίζεται μέσα στην αυτό-εξάντλησή του.
Έδαφος που ευνοεί την ανάδειξη “νεοαναγκών”, σύμφωνα με τον όρο της Joyce McDougall, όπου η σεξουαλικότητα και το αντικείμενό της, ως μερικό αντικείμενο ή ερωτική πρακτική, αναζητείται ακατάπαυστα όπως αναζητά κανείς κάποια ναρκωτική ουσία. Μπορεί να πρόκειται για προσφυγή σε άψυχα ερωτικά αντικείμενα ή σε ανθρώπους που υπάρχει κίνδυνος να χρησιμοποιηθούν σαν άψυχα ή εναλλάξιμα αντικείμενα. Μια εθιστική σεξουαλικότητα προσφέρει πρόσκαιρες “λύσεις” εκφόρτισης του άγχους, απομακρύνοντας το υποκείμενο από μια πιο νοηματοδοτημένη επεξεργασία. Είναι άραγε τέτοιας υφής οι αγωνίες αυτών των 15χρονων ή μήπως αντανακλούν την υποκείμενη υπαρξιακή αγωνία της κοινωνίας στην οποία καλούνται να ανταποκριθούν;
Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν παιδικοί φόβοι θαμμένοι στη μνήμη του σώματος, χωρίς να υπάρχει πρόσβαση σε αναπαραστάσεις λέξεων, ενώ κρύβονται εκεί συνειρμοί που ανέρχονται στην εποχή των πρώτων αλληλεπιδράσεων στη ζωή του μικρού ανθρώπου: η τάση για επίθεση στην ίδια τη σωματική λειτουργία που κρύβει άγχος, ασυνείδητες φαντασιώσεις καταστροφής του σεξουαλικού συντρόφου, αναπόφευκτο αντιστάθμισμα της οργής και των βαμπιρικών επιθυμιών που παλιότερα προβάλλονταν στους γονείς. Είναι μια ευαίσθητη περιοχή αυτή που φέρνει τον νεαρό άνθρωπο αντιμέτωπο πάλι με παλιές ψυχικές περιπέτειες που είχε ξεχάσει, μόνο που τώρα έχει απέναντί του τον Άλλο με τη μορφή ενός προσώπου για το οποίο νιώθει συνειδητά κάποια τρυφερότητα, ενώ καλείται να το νοιαστεί και να το προστατέψει όπως μπορεί, όσο μπορεί. Πώς θα το κάνει σε έναν κόσμο όπου ο ερωτισμός μετατρέπεται σε παρακινδυνευμένη δαπάνη του ανθρώπου, και ο ηδονισμός συσσωρεύει απολαύσεις και διαμορφώνει “αξίες”; Μια κοινωνία που αποθησαυρίζει ενώ σπαταλά το σώμα και το πνεύμα της…
Στην “Ιστορία του Ματιού” ο George Bataille καταπιάνεται με μια προκλητικά ωμή ερωτική ιστορία καταιγιστικής παραβίασης, μια κριτική που αφορά τον κόσμο και τις καπιταλιστικές βίαιες μεθόδους του που συντηρούν τρόπους ζωής που μειώνουν υπέρογκα τον άνθρωπο, αυξάνοντας αντιστρόφως ανάλογα τα κέρδη του. Μια “τακτοποιημένη ζωή” θωρακίζεται μέσα στον αυτοματισμό του μυαλού και του σώματος. Αυτάρεσκες διακηρύξεις σχετικά με το φύλο και την χειραφέτηση προσφέρουν εφήμερες λύσεις, και, ενδεχομένως, μια επίφαση “επανάστασης”. Η ακραία παραβίαση φαντάζει ως η μόνη διέξοδος, όμως οδηγεί στην ολοκληρωτική καταστροφή.
Ναι, χρειαζόμαστε περαιτέρω έρευνα, να ακούσουμε προσεκτικά και να εξετάσουμε ίσως τις ταξικές και κοινωνικό-οικονομικές παραμέτρους ενός θέματος που βρίσκεται και αυτό στην καρδιά (μαζί με όλα τα άλλα) της ανθρώπινης και συν-ανθρώπινης επιβίωσής μας. Όμως, μαζί με την (εκ των ων ουκ άνευ) επένδυση στη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση (και στην Παιδεία με την ευρύτερη έννοια), είναι απαραίτητη η ανανέωση του “ναρκισσιστικού συμβολαίου” με τους διαδόχους μας, η επανεπένδυση (με ουσιαστικό τρόπο) της ευχής μας για ευτυχία, ευημερία και ολοκλήρωση στην επόμενη γενεά. Χρειαζόμαστε στο πλαίσιο αυτής της αποστολής ένα άλλου είδους “μάθημα”, που θα φέρει στο επίκεντρο της συζήτησης πάλι τον άνθρωπο, αλλά και το κοινωνικό μέσα στο νου του ανθρώπου, ένα μάθημα όπως αυτό της ψυχαναλύτριας Feya Reggio για την σεξουαλικότητα:
“Είμαστε όντα ανάγκης και απόλαυσης, σημαδεμένοι από τις λέξεις και φέρουμε τα νοήματα που μας διαποτίζουν. Είμαστε όντα του λόγου. Αυτή η σεξουαλικότητα που μας συνοδεύει και μας διαμορφώνει, είναι η προϊστορία που μας καθορίζει.”
*Επίκουρη Καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο